Tuesday, December 28, 2010

Urmiye Şəhərindən Gələn işıqlar - Mirzə Həbib Ağazadə

Mirzə həbib Urmiye Şəhərində olan ayrımlu tayfasından və 1262 günəş iləilə Urmiye şəhərində dünyayə Göz açmışdır . Anası gündüzlü tayfasına Sayılır. 1283 günəş ilində Urmu Şəhərinin aydınlarıla birgə Fəryad ( hayqırış ) gündəligin Yaymışlar , həmən gündəligdən sonra Fərvərdin adıla Yayımlanırdı. Mizə həbib nəşre məarif cəmiətin Yaratdi . Bu cəmiətdə mirzə Mahmud qəznəvi , Mahəmmud Əşraf zadə , Sadiqzadə çalışırdılar , həmin gündəlikdən sonra istibdad tərəfindən yazarlarına qarşı basqı atırıldı o cümlədən hac Moəidoltocar، Məhəmməd zəhtab , hac Nazim Qarabağı , Mirza Əli Əsgərabadi və Əbutalb Əlizadə çoxlu əzıətlər çəkdilər . Rus ordusu Urmiye Şəhərini  işğal etdıkdən sonra rəhmətlik sadiqolmolk ( məarif idarəsinin başxanı ) dara çəkdi , rəhmətlik Qəznəvi və əşrəf zadə Avrupaya qaçdılar və Ağazadə Osmanlı kunsulusluquna pənah apardı və sonralar Tehrana köçdü . 1297günəş iliilə 500 Təbrizli mucahidin başında olaraq Şərəfxana bəndərini basıb və oranı Rus ordusundan geri aldı . Bu zaman mirzə həbib Xiyavani hökümətində Azərbaycan firqəsinin mərkəzi kömitə sində üyə olmuş . Bu fəth və ondan ələ gələn sursat və Ğənimət Təbrizi 6 ay Qorumuşdu  . Həmçinin erməni ordusunun Xoy şəhərini almasından qorudu . Fərvərdin gündəligi ki Xiyabani zamanında Urmiyedə və Türkcə Yayımlanırdı bu firqənin Urmuda olan rəsmi nəşriəsimiş . Rəhmətlik Mirzə həbib Ağazadə 1339 günəş ilində dünyasın dəyşdirmişdir .
Urmulu Tayamz

Friday, December 24, 2010

Salmas-dan Urmiyə-yə Bayatilar



















Səlmasdan Urmiyə gedən yollar,
mənidə özünlə apar ! 
Söylə o Urmu gözələ,
Gözüm yollarda qalar ! 


Yol boyu sağın solun, 
Barlı meyvəli bağların !
Qəlbimə quvvət verən, 
Zirvəsi qarlı dağların !


http://www.facebook.com/behrouz.farrokhi

Tuesday, December 21, 2010

Batı Azərbaycandakı Sünni Türklərin Kürdləşməsi


Batı Azərbaycandakı Sünni Türklərin Kürdləşməsi - Alirza Javanbakht Qulunju
Türkiyədəki Ələvilər haqqında bilgim çox azdır. Ancaq Türkiyədə bir çox Ələvi Türkün Kürdləşməsi və eləcə də bir çox Sünni Kürdün Türkləşməsini çox normal görürəm. Şiə çoxunluğu içində yaşayan, o çoxunluğun basqılarına məruz qalan bir Sünni... Türk ailəsinin övladı olaraq da belə dəyişimləri çox rahat anlayıram:
Xana (Pranşəhr), Üşnü, Urmiyə, Salmas və Xoy şəhərlərində yaşayan Sünni Türklərdə də onlarla eyni məzhəbi paylaşan Sünni Kürdlərə yaxınlaşmış və bəziləri Kürdləşmişlər. Üşnünün Nalos qəsəbəsi və Xananın bir çox kəndlərində Kürdləşmiş bir qohumlarımız var. Bunlar ata-babalarının Türk olduqlarını bilir. Hələ bunların bir qısmı Hənəfi olduqları üçün hələ də Şafei məzhəbli Kürdlər içində seçilirlər.
Ancaq Batı Azərbaycandakı Sünni Türklərin Kürdləşməsi Türkiyədəki Ələvilərin Kürdləşməsi qədər olmamış. Bunun nədəni isə Batı Azərbaycan Türklərini özünə tərəf çəkən Sünni Kürdlərdən daha güclü Türkiyə faktoru olmuşdur.
Bu arada Şiə çoxunluğu tərəfindən dışlanmaları da onların Kürdləşməsində çox önəmli rol oynayıb.
Türkiyədəki bəzi Kürdlərin Türk kökənli olduqları gerçəyi onları bugünkü ana dillərində (Kürdcə) eyitim almaqdan məhrum etməməlidir.

Monday, December 20, 2010

Biz və Kürd hərəkətində üç sorun

kürd xalqı həm türkiyədə həm bölgə milli haqları uğrunda uzun və çətin və eyni anda haqlı bir savaşım verməkdədir. türkiyə devlətinin də kürd kimliyinə qarşı geçmişdə taxındığı tavır son dərəcə yanlış idi. bu durum indi olumlu yöndə dəyişməkdədir.

Bu bağlamda kürd kimliyinin rəsmi olaraq qəbul edilməsi, kürdcənin kürdlərin yaşadıqları bölgədə rəsmi dil elan edilməsi və bu bölgədə kürdlərin özlərini yönətməsi, insan haqları qısqısındadır (çərçivəsindədir).
ancaq bu gərçəklər kürd terorizmi və kürd hərəkətində kök salmış iki ayrı aşırılığı haqlı qılmaz. Mən aşağıda bu iki aşırılığa dəyinirəm:

a: kürd yayılmacılığı. kürd qurublar kürd nufusun artması ilə kürdüstan sınırlarını gənişlətməni amaclayılar. bu siyasət israyilin yəhudi yerləşimləri (settlement) gənişlətmə siyasətinə bənzəyir. bu da həm türkiyədə (iydir, qars, ardahan, ....), həm də iraq (kərkük və çevrəsi), azərbaycan cumhuriyəti (laçın və çevrəsi), suriyə (qamışlı və çevrəsi), xorasan (bocnurd, ...) və özəlliklə güney azərbaycanda (makıdan, Urmu, sulduz, tikan təpə, sayın qala oradan bicar, qurva, əsədabad, sonqura dək yaşayan Türklərin özləri və yaşadıqları topraqları ciddi biçimdə təhdit etməkdədir.

b: kürd şövenismi: kürd milli mucadiləsi yeyinliklə şövenizmlə özdəşləşməyə doğru gedir. bunun örnəkləri çoxdur:


-qərbi Azərbaycan, həmədan, kürdüstan və kirmanşahan ostanlarında yerləşən azərbaycan şəhər, qəsəbə və kəndlərini ki bəzisində kürdlərin yüzdəsi tək rəqəmlidir və ya əslən kürd nufusları bilə yoxdur böyük kürdüstan yerkiplərinə (xəritələrinə) daxil etmə və bu gərçək dışı yerkipləri dünyada yayma
 -zorla kürd olmayan zaza, və iranda guran, lək, feyli və lor kimi iranıl (iranic) xalqları kürd göstərmək.
-iranda ələvi qızılbaş türkləri olmadıqları halda kürd əhli haq, yaresan inancında göstərmək
-türklərlə məskun torpaqlara kürd tarixi uydurmaq
-kirmanşah və kürdüstan ostanlarında qalan azərbaycan torpaqlarının azərbaycanlı olduqlarını və azərbaycana ilhaq edilmələri gərəkdiyini danmaq
-bu iki ostanda yaşayan türk xalqının varlığını görməzdən gəlmək və milli haqlarını danmaq
-türk tayfalarını (afşar, ) kürd göstərmək
-türk şəxsiyətləri geçmişdən hüsaməddin çələbi, səfiyəddin urməvi, ... və indikilərdən hac qurban süleymani, …..ni kürd göstərmək
-türk tarixi mirası (qoşma sazı, bicar xalısını, ...) kürd göstərmək
-kürd siyasi quruplar və şəxsiyətlərin iran devləti siyasətləri doğrultusunda türk xalqını azəri adlandırması
-bugün kürdlərlə məskun ancaq eskidən türklərin yaşadığı yerlərin tarixən türkcə olan coğrafi adlarını kürdcə adlarla dəyişdirmək (xana, savucbulaq, ....)

yuxarıda saydığım üç qonu yanı terorizm, yayılmaçılıq və şöven milliyətçilik türk xalqı və azərbaycanı təhdid etməkdə və bizim milli çıxarlarımıza tərsdir. kürd milli hərəkəti bunlara son vermədikcə, kürd-türk və kürdüstan-Azərbaycan ilişgisi daha da gərginləşəcək və bölgənin gələcəyini təhlikəli yönlərə sapdırabiləcəkdir. Budan da başda kürd xalqı olmaq üzərə hamı zərərli çıxacaqdır.
Qaynaq və Yazıçı: Sayın Mehran Baharli

Sunday, December 19, 2010

Güney Azərbaycanin Urmu (Urmiye) Şəhərinin Əski Bazarı


Binanın Ölçüsü(Boy və Əni) 100*300 metr
Urmu Şəhərinin Bazarı indi alış-veriş üçün istifadə olur. Urmu bazarinin hər bir Bölümü özünə Özəl bir Tərz, Şəkil ki o Dövrdə yaradilibdir oyur. Elə ki yaxından və bazarin Görütülərində də Görünür bu binani yaradıcılarının Zövqünü göstərir ki nə Uzluq bu binanin yaradilmasina işlədiblər. Ancaq Qövslar, Günbəzlərdə olan fərqlərə baxmayaraq bazarin Tam binasinda bir sadəlik Gözə Görsənir. Urmu Bazarinda işlənilən materiyallarin biri Kərpicdir. Urmu Bazarinin ən əski Bölümü Səfəvilər Dövründən və özəlliklə o Hamamlar binasi Zəndiyə və Qacar dövrlərindən qalıbrlar. Urmu Bazarinda müxtəlif Dükanlar var ki bu dükanlarin çoxlari bazarin Əski insanlaridilar ki ele bu bazarda Böyüyüblər. 
bazar Müxtəlif Bölümlərə bölünüb: Qızılçılar Bölümü, Biçaq satanlar, Xalça, gəbə və Fərş Satanlar bölümü və .... Urmu bazari yayda çox Sərin olur bu işin də səbəbi Binanin tikilməsinə görədir ki yayda səbəb olur hər nə qədər adam da olsa hava sərin ola. Bəzən ki yolum Urmu bazarina Tərəf olur gedib bir baş çəkəndə o vaxt ki istəyirsəm bazarin qapısınadan içəriyə girəsən bir yaxşı Qoxu adami bazarin içərisinə çağırır, bazarda çoxlu Ədviyə və Ətir satanlar var ki onlarin qoxsu çox yaxşı olur. keçmiş illərdə neçə dəfə Urmu bazarinin bəzi yerləri düzəltlib.   
Uzluq = incəsənət
Yazıçı: Urmulu Umud

Tuesday, December 14, 2010

Güney Azerbaycan ve Kürt Tarihinden Olaylar

Yazar: RızaTÜRK
Çev: M.O. Tural
Giriş ve Konuya Genel Bir Bakış
Kuşkusuz (Güney) Azerbaycan’ın batısı özel jeopolitik durum, türdeş olmayan nüfus yapısı, dinsel çeşitlilik, yabancı ülkelerin çekişmesi ve yabancı çıkarlarının çakışması, eski bir tarihe sahip olması, zengin yeraltı ve yer üstü kaynakların varlığı, uluslararası kurumlar, yerel devletler ve etnik gruplar tarafından uygulanan yanlış politikalar vb. nedenlerden dolayı çağdaş dünya tarihinde etnik çatışmaların odak noktalarından birisi olmuştur.
Bölge halkının tarihi belleği hala Şeyh Abidullah Şemzinani, İsmail Simitko, Ermeni Cilo’ları ve İslam devrimi esnasında ve sonrasında yaşanmış olan kan dolu acı ve karanlık günlerin hatıralarıyla doludur. Azerbaycan’ın batısı binlerce suçsuz çocuk, kadın ve yaşlı Türk insanının, nasıl insan görünüşlü canavarların hırs ve açgözlülüğüne kurban gittiğini daha unutmamıştır. Savunmasız halk katliamlara uğrayıp, korku ve dehşete sokularak mecburi göçe tabi tutulmuştur. Böylece yerli Türk halkına sağalmaz maddi ve manevi darbeler vurulmuştur.
Batı Azerbaycan çağdaş siyasi tarihi şöyle bir gözden geçirildiğinde bölgedeki etnik çatışmaların bir tarafında her zaman Kürt’lerin bulunduğu görülmektedir. Kürt liderleri yanlış politikalarıyla ve genelde silaha sarılarak hâkim devletlerle olan problemlerini bölge halkına yansıtmış, birçok defa Azerbaycan’da krizlere ve kanlı çatışmalara neden olmuşlar.
Bölge ve dünya gidişatı, özellikle Irak’ta yaşanmakta olan olaylar, bu gelişmelerin İran Kürtleri üzerindeki etkisi ve aşırı Kürt örgütlerinin Batı Azerbaycan’daki endişelendirici gizemli çalışmaları bizi bölgemizdeki geçmişte vuku bulan Kürt ayaklanmaları ve isyanlarını yeniden gözden geçirmeye ve lazım geldiğinde gereğinin yapılmasına sevk etmektedir. Bu makalede Kürtlerin kendisi tarafından yazılan kaynaklar ve diğer güvenilir kaynaklara dayanarak konuya bilimsel bir açıdan yaklaşıp konuyu belgesel olarak ele almaya çalışacağız.
Şeyh Abidullah Şemzinani
Şeyh Abidullah Şemzinani veya Şemzini adı ile bilinen Şeyh Abidullah Nehri, Nakşibendî tarikatının en büyük ruhani liderlerinden ve aynı zamanda bölgenin büyük feodallerinden olan Şey Taha’nın oğlu ve halefi olmuştur. 19. yy başlarında Şeyh Taha öldükten sonra babasının yerine geçerek tarikatın dini lideri konumuna gelmiş ve etrafına çok sayıda mürit toplayabilmiştir. Şey Abidullah’ın ataları Türkiye’nin Hakkâri yöresinden Nehri bölgesine ve oradan da Şemzinan’a göçerek bu bölgeni kendi yaşam ve faaliyetlerinin merkezi haline gelmiştir. Onlar daha sonraki dönemlerde güç kazanma ve devlet kurma hayalleri ile Avrupa devletlerinin de desteğini alarak (Güney)Azerbaycan’ın batı bölgesine kanlı saldırılar düzenlemeye başladılar.
Resmen Osmanlı tebaası olan fakat İran sınırının içinde de birkaç köyü kendi nüfuzu altında tutan Şeyh, Osmanlı topraklarının doğusunda yaşayan Kürtlerin manevi lideri sayılmakta idi. Şey elde ettiği güçten dolayı İran sınırı içinde bulunan köylerin malikiyeti iddiasında bulunmaya başladı. Burada bu noktayı hatırlatmakta fayda vardır ki, o dönemde Sünni Osmanlı ile Şii Kaçar devletleri arasında bir inançsal çekişme devam etmekte idi. O sıralarda Ruslar ve Kaçar devleti ile anlaşamamasından dolayı Osmanlı’dan yana tavır alan İngiltere de aşırı Sünni olan Şeyh’e destek vermekte ve daha doğrusu onu kendi amaçları doğrultusunda maşa olarak kullanmakta idi. 1911 yılında Urumiye’nin dönem valisi Yusuf Han Şucauddevle diğer köylerden olduğu gibi o köylerden de vergi ödemelerini ister. Fakat Şeyh’in müritleri vergi vermekten kaçınır ve böylece devlet güçleri ile Şeyh’in müritleri arasında ilk çatışma meydana gelir. Yalnız bu çatışmada Şeyh’in müritleri yenilir. Bunun üzerine İngiltere ve Osmanlı devleti fırsatı uygun bularak Şeyh’i İran sınırlarına saldırmaya tahrik eder ve bu yönde ona her türlü kolaylık sağlarlar. Bununla beraber Osmanlı devleti diplomatik olarak İran’a baskısını arttırır. Sonuç olarak “Osmanlı’nın Kürt aşiretleri İran toprağına -Azerbaycan’ın batısına- saldırarak Üşnü kenti ve çevre köylerine büyük zarar verdiler.”[1] Burada ilginç bir noktaya değinmemizde fayda olacaktır. Neden aşırı Sünni fanatiği olan Kürt’ler bu gün Sünni Kürt’lerin şehri sayılan Üşnü’ye saldırdılar? Yanıt o dönemde Üşnü’nün Şii Türk’lerin şehri olduğudur. Bu husustan Kürtlerin Azerbaycan topraklarına yapmakta olduğu göç sonucu Azerbaycan’ın batısındaki Kürtleşme sürecinin de boyutlarını görebiliriz.
Devlet güçleri ve yerli Türk halkı Kürt saldırılarının karşısında direnmişler ve o esnada Osmanlı-Rus savaşlarının başlaması sonucu Kürtlerin saldırısı geçici olarak dinmiştir. Daha sonra Şeyh bu kere İngilizlerin para ve desteğini alarak Rusların aleyhinde savaşa girmiştir. Bu çatışmalarda Şeyh kayda değer bir başarı elde edememiş fakat Kürtler halkı yağmalayarak bol miktarda para ve silah ele geçirmişlerdir. Ermeni tarihçi Goryans şöyle yazar: “Rus-Osmanlı savaşları bittikten sonra Şeyh çok miktarda talan malı ile geri döndü. O bol servet ve büyük ün kazandıktan sonra iyice azdı ve büyük hayallere düştü.”[2]
Bu sefer Şeyh biriktirmiş olduğu yeni güçle hükümdarlık ve bağımsız Sünni Kürt devleti iddialarını ciddi şekilde ileri sürdü ve bu doğrultuda düzenleme yapmaya başladı. Bu dönemde Osmanlı devletinin desteğinin azalması da Şeyh’in azmasına başka bir etken oluşturmuştur. Bu gelişmelerin akabinde “Rusya’nın başkonsolosu Mösyö Kerbil 1879 yılında Şeyh’in temsilcilerinin sürekli İran‘a -Batı Azerbaycan arazisine- gelerek oradaki Kürtleri tahrik ettiklerini ifade etmiştir”[3] bu sırada kendi hülyalarını gerçekleştirmek için büyük devletlerin yardımına ihtiyaç duyan Şeyh, Rusya’ya yaklaşmaya çalışmıştır. Fakat Helefin’in yazdığına göre: “Rusya’nın Van konsolosu Kamsamarkan Şeyh’in isteğine olumlu cevap vermemiştir çünkü Rusya Dış İşleri Bakanlığı Kürt’lerin dini liderinin Osmanlı Kürt’leri ile yetinmeyip er geç İran’ın Kürt bölgesine saldıracağından emindi ve bu da Rusya’nın çıkarlarına uymamakta idi.”[4] Rusya’nın yardımından umut kesen Şeyh “1879 yılında Kürt aşiret reislerini Nehri bölgesinde toplayarak özerk Kürt emirliğinin kurulması gerektiğinden bahsetti.”[5] Kurulacak bu emirliğin topraklarını esas olarak Doğu Anadolu ve Batı Azerbaycan toprakları oluşturacaktı. Rus yazar Halefin Kürtlerin operasyon planı hakkında şöyle yazmıştır: “Böylece İran’ın içinde Mamış ve Mengur Kürtleri Şeyh’in Büyük oğlu Şeyh Sadık’ın komutasında Ravandaz bölgesini işgal edip oradan Bağdat’a yöneleceklerdi. Musul ve İmdadiye’nin işgalini Şeyh’in ikinci oğlu Abdulkadir ve Van’ın işgalini de Şeyhin kendisi üstlendi.”[6]
Şu taslağa şöyle bir baktığımızda Şeyh’in ne derece hayalci ve aynı zamanda saldırgan bir kişiliğe sahip olduğunu açık bir şekilde görebiliriz. Görüldüğü üzere amaç bir emirliğin kurulması değil, büyük kısmı Kürtlere ait olmayan topraklarda bir Kürt imparatorluğu, bu günkü ifadeyle “Büyük Kürdistan”ın (bu isimle olmasa bile) kurulması idi. Bu taslak hiç bir zaman hayata geçirilemedi. Siyasetten anlamayan Şeyh, İngiltere ve Osmanlı’nın siyasi oyunlarına kapılarak Osmanlı topraklarından vazgeçip İran –Güney Azerbaycan- topraklarına yöneldi. Sonuç olarak 1880 yılının ut ayında İran’a -Güney Azerbaycan’a- saldırı planı hazırladı. Bu sefer de Abdulkadir’in Tebriz’i, Şeyh’in kendisinin ise Urumiye, Hoy ve Salmas’ı fethetmesi! gerekiyordu. Bu saldırıda Osmanlı ve İngiltere her biri kendi çıkarlarını gözeterek Şeyh’e destek vermekte idi. İngilizler rakip Rusların Anadolu’ya yönelmelerini önlemek ve Doğu Anadolu’daki nüfuzunu pekiştirmek amacıyla, Osmanlı devleti ise İran’la mezhebi rekabetinin dışında, kendi iç güvenliğini sağlaması ve aynı zamanda doğuya yayılma politikası çerçevesinde Şeyh’i kolluyorlardı. Osmanlı devleti aynı zamanda kökten dinci Kürtleri Ermenilerin aleyhinde kullanmak niyetinde idi. Bunların hepsinin ötesinde ise iyice güçlenerek hem Osmanlı hem de İngiltere’ye kafa tutan Şeyh’i yapmacık savaşlara iterek yıpratma politikası yatıyordu. Bu savaşlarda Kürtlerin İngiltere yapımı “Henri Martin” marka silahlar kullandıklarını kaydetmekte yarar görüyoruz.
Herhalde İngilizlerin planladığı bu saldırıda Güney Azerbaycan’ın Soğuk Bulak -bu günkü Farslaştırılmış adı ile Mahabat- kenti Kürt saldırısının odak noktası oldu. Şehrin Türk sakinlerinin büyük bir kıyıma uğradığı bu saldırıya o yörenin Kürt aşiretleri de aktif olarak katılmışlardı. “Onlar mezhep faktörünün etkisiyle ve yağmalardan pay almak umuduyla Şeyh’in peşine takılarak Azerbaycan Türklerine- saldırmışlardı.”[7] Bir Türk kenti olan Soğukbulak da Üşnü’nün kaderine müptela olmuştu. Yerli Türk halkı katledilerek veya mecburi göçe zorlanarak şehrin nüfus yapısı değişime uğratıldı ve sonuç olarak bu gün bölgede ağırlıklı olarak Kürtlerin sakin olduğuna şahidiz.
Soğukbulak’tan sonra sıra Koşaçay’a -bu günkü Farslaştırılmış adı ile Miyandoab- geldi. Kürtlerin Koşaçay’da işledikleri cinayetler diğerlerinden kat kat daha korkunç ve üzücüydü. 11 Eylül 1879 tarihinde Mengur aşiretinin reisi Hamze Ağa ve Abdulkadir Koşaçay’a saldırarak cami ve evleri yakıp, çarşıyı talan ettiler. Soğukbulak –Mahabat- kaymakamlığının hicri 1880 yılında Dış İşleri Bakanlığı’na verdiği rapora göre bu olaylarda 3500 kişi hayatını kaybetmiştir. “Molla Halil ayaklanması ve Rıza Şah’ın fermanının reddi” kitabında kayda alınan bir şiir parçasında Şeyh Abidullah’ın, Kürtlere, Koşaçay’ın ‘Acem’ ahalisinin katli ve şehrin yağmalanmasına dair verdiği emirden söz edilmektedir.”[8] Hacı Seyyah kendi ünlü hatıra kitabında (Haterate Haci Seyyah -Hacı Seyyah’ın Hatıraları-) Koşaçaylı Türklerin Kürtlerce katledilmesini şöyle anlatmaktadır: “Kürtler bir hayli mal çalıp köyler yaktılar. Onlar körpe çocukları havaya fırlatarak aşağıdan kılıçla ikiye parçalayıp “Selli Ala Muhammet” diyorlardı!! Onlar hamile kadınların karnını yırtıp bakire kızları namussuz ettikten sonra öldürüyorlardı. Genç, yaşlı, erkek, kadın demeden herkesi öldürüyor, tarlaları, harmanları ve evleri yakıyorlardı.”[9]
Kürtler Koşaçay’daki –Miyandoab- vahşice katliamdan sonra 18 Aralık 1879 tarihinde Binab kentine saldırmışlar fakat Binab halkının kahramanca direnişi ve devlet güçlerinin yardımı sonucu Kürtler başarısız olup Koşaçay ve Soğukbulak’a geri çekilmişler ve Urumiye’ye saldırmaya hazırlanmaya başlamışlardır. Kürtlerin Azerbaycan’ın batısına saldırmasıyla aynı zamanda İngiltere’nin İran büyük elçisi Tamson’un talimatı ile İngiltere Tebriz konsolosu Mr. Aboat kendi görev bölgesini terk ederek Kürtlere daha iyi yardım edebilmesi için 3 Aralık 1879 tarihinden itibaren Mohammet Sadık’ın komutasındaki Kürtlerin kuşatmasında olan Urumiye’ye gitmiştir. Urumiye kuşatmasında kendisinin bizzat savunma hattında huzuru olan “Ali Han AVŞAR” Mr.Aboat’un Urumiye valisi İkbalüddevle’ye şehrin teslim edilmesi yönünde baskı yaptığını anımsatarak Abot’un söylediklerini şöyle anlatıyor: “Siz deneyimsiz ve hiç askeri eğitim görmeyen 3000 sivil halk ve yıkık kale ile Şeyh’in 30000 kişilik acımasız ordusu karşısında dayanamazsınız.”[10]Elbette İngiltere konsolosu şehir halkını umutsuzluğa sokarak direnişi kırmaya çalışmakta ve Azerbaycan’ın tarihi arazi bütünlüğünü tehlikeye sokmakta yalnız değildi ve bu konuda Amerikalı ve Avrupalı dini misyonerler ona aktif destek sağlamaktalardı. Bunların en aktif ve çalışkanı ise Korkan isimli bir Amerikan doktordu. Şeyh Abidullah’in baş danışmanının Simon adlı bir Ermeni olduğu da ilginç bir hususdur. Gerçi şu Hıristiyan dini misyonerlerin kendilerinin daha sonralar bölgede türettikleri dehşet Kürtlerinkinden hiç de az olmamıştır.
Kürtler ve İngiltere konsolosunun tüm çabaları şehir halkı ve vali İkbalüddevle’nin takdire değer direnişi ile başarısız kaldı ve sonunda birkaç küçük çatışmadan sonra devlet güçleri yetişerek Kürtler Osmanlı sınırına doğru geri püskürtüldüler. Osmanlı topraklarında da uslu durmayan Şeyh, Osmanlı devletice yakalanıp ve Mekke’ye sürgün edildi. Zayıf konuma düştükten sonra İngilizlerce arkası boşatılan Şeyh girdiği kumarda artık kaybetmiş bulunuyordu.
Genel bir değerlendirme olarak Şeyh Abidullah Şemzinani’nin ayaklanması mezhepsel bir ayaklanma olarak nitelendirilebilir, yalnız onun bağımsız Kürt devleti kurma yönündeki çabaları bu ayaklanmaya mezhebsel-etnik bir karakter de kazandırmaktadır. Dikkate değer nokta, Ortadoğu’da, Batı Azerbaycan ve Doğu Anadolu topraklarını kapsayan bir Kürt devletinin kurulmasına Batılı güçlerin özellikle İngiltere’nin verdiği ciddi destek ve hatta kışkırtmasıdır. Şeyh Abidullah’ın neden olduğu katliam ve mecburi göçler Batı Azerbaycan’da özellikle Üşnü, Soğuk Bulak -Mahabat- ve Sakız kentlerinde nüfus dengesini ciddi şekilde Türklerin aleyhinde bozmuştur. Aynı zamanda bu çatışmalar Türklerle Kürtlerin mezhepsel ve etnik ayrılığını daha da derinleştirmiş ve sönmüş olan kineyi yeniden körükleyerek daha sonraki üzücü olaylara zemin ve tarihi bellek hazırlamıştır.
İsmail Ağa SİMİTKO (Simko)
Şeyh Abidullah fitnesi bastırıldıktan sonra Güney Azerbaycan da az buçuk huzura kavuşmuş bulunuyordu ama Şeyh’in geride bıraktığı kötü hatıralar bölgede yeni çatışmalara müsait ortam hazırlamıştı. Sonuç olarak da birkaç küçük çatışmadan sonra yeni bir isyan çıktı. Bu Şıkak aşiretinin reisi İsmail Simitko’nun başlattığı isyandır. Yazımızı çok fazla uzatarak okuyucularımızı yormamak için Simitko isyanına kısaca deyineceğiz.
Tarihi kaynaklarda asi ve eşkıya gibi sıfatlarla vasıflandırılan İsmail Ağa Simitko bir güç düşkünü ve son derece acımasız bir insandı. Onun ayaklanmasının odak noktası Azerbaycan’ın batı bölgesinde yerleşen Kotur ve Çehrik yöreleri olmuştur. İsmail Ağa Simitko isyanında Şeyh Abidullah zamanında temeli atılan Kürdistan devleti kurma yönündeki hülyacılığı devam ettirilmiş, İngiltere, Rusya ve Osmanlı’nın para ve silah yardımı ve son olarak merkezi Tahran yönetiminin zayıflığı sonucu 1918–1922 yılları arasında Batı Azerbaycan yeniden Kürtlerin dehşetine boğulmuş ve yeniden Türk katliamı başlatılmıştır.
Simitko Şeyh’in aksine Ruslarla iyi ilişkiler kurabilmiş bu yüzden de Azerbaycan halkı milli önder Settarhan’ın komutanlığı ile özgürlük ve meşrutiyet devleti uğrunda savaştığında İsmail Ağa ve Kürt atlıları meşrutiyrt düşmanı olan istibdatçılara katılarak Tebriz’in ünlü 11 aylık kuşatmasında katılmıştı. Aynı dönemde Urumiye, Hoy ve Salmas şehirleri ve çevre köyleri Kürtçülerin Kürt milliyetçiliğinin babası olarak gösterdikleri İsmail Ağa’nın zülüm ateşinde yanıyordu. .Dünya Savaşı’nın başlaması simitko’ya silah ve adam toplayarak güç ve nüfuzunu artırmaya fırsat verdi. Diğer yandan o dönemde “Cilo denen bir gurup Ermeni Marşimon adlı keşişin liderliğinde Güney Azerbaycan’da bir Ermeni devleti kurmak peşinde idiler!! Ortak hedef güden Kürtler ve Ermeniler ilk önce birleşerek aralarında ittifak antlaşması imzaladılar. Ama İsmail Ağa kendi müttefikine bile acımayıp onu arkadan kurşunlayarak öldürttü. Bu olay üzerine Kürt Simitko’ya ulaşamayan Ermeniler 1917 yılının Mart ayında halk Nevruz kutlamalarına hazırlanırken Marşimon’un intikamı olarak Urmiye kentini basıp korkunç bir katliam başlattılar. Bu olayda binlerce sivil insanımız katledildi ve böylece Azerbaycan Türkleri Kürtlerin ihanetinin bedelini çok ağır şekilde ödemiş oldu. Binlerce ölü ve sürgün, yanmış evler ve yıkık şehir Azerbaycan topraklarını paylaşmak isteyen iki sersemin ihanetinin bedeli idi. Gerçekten Azerbaycan Türklerinin uğradığı bu korkunç maddi ve manevi zararın sorumluluğu kime aittir?
Her hal-ü karda şu Kürt lideri de selefleri gibi Şekeryazı savaşında yenildikten sonra Türkiye’ye kaçtı ve böylece bıraktığı kötü hatıraları ile birlikte tarihe gömüldü.
Gazi Muhammet Devleti
Simitko’nun kaçışı Rıza Han ve Pehlevilerin iktidara gelmesiyle bir zamanda idi. Bundan sonraki Kürt ayaklanmalarında mezhep faktörü her ne kadar etkin rol oynamışsa da artık ayaklanmalar milli içerik kazanmışlardır. Farslık eksenine dayanan ve katı Fars milliyetçisi olan Pehlevi devletinin, Kürtler de dâhil, Fars olmayan İran etnik ve milliyetlerine uyguladığı aşırı baskı ve milli zulmüm ortaya çıkışı etnik ayaklanmaların daha da milliyetçi tavırlar sergilediğine sebep oldu. Kürtlerin bu baskılara ilk tepkisi 1918 yılında tek model elbise ve Pehlevi şapka yasasına, Mengur aşiretinin reisi “Molla Halil” tarafından gelmiştir. Aynı dönemde “Barzani” Kürtlerinden bir grubu Kuzey Irak’tan İran’a -Güney Azerbaycan’a- girmişler ki halen de bölgede varlıklarını devam ettirmekteler. Barzaniler bölgeye girdiklerinde yaptıkları talanlarla bölgeyi huzursuzlaştırıp, geçici de olsa bir güvensizlik ortamı yaratmışlardı. Barzanilerin Azerbaycan’ın batısına göç etmeleri Batı Azerbaycan’da etnik yapının Kürtler lehinde değişmesi yönünde önemli bir etken olmuştur.
Bu tarihten sonra İran’ın kuzey ve kuzeybatısında Ruslar nüfuzlarını daha da fazla arttırmış ve böylece Kürtler daha da fazla Rus politikalarının etkisi altında kalmışlardır. Pehlevi devleti ile iyi ilişkileri olmayan Sovyetler İran içindeki çıkarlarını yitirmemek için Pehlevilerin tüm zayıf noktalarını kullanmakta idiler. 1930’lu yıllarda Batı’ya kaçarak “K.G.B”nin gizli sırlarını ifşa eden, çok önemli ve yüksek mevkili Rus casusu Jori AĞA BEKOF iki dünya savaşının arasındaki dönemde Rusların Kürt politikaları hakkında şöyle yazar: “1927 yılında Sovyetler devleti Irak, İran ve Türkiye gibi komşu devletlerinde yaşayan Kürtlerin milliyetçilik duygularını kullanarak onları kendisine doğru çekmek ve böylece bu ülkelerdeki Kürt bölgelerini kendi topraklarına katmak amacıyla, toprakları içinde bulunan küçük Kürt bölgesinde bir bağımsız Kürt devleti kurmak kararı aldı.”[11] Daha sonra Ağa Bekof Kürtlerin içinde geniş bir casusluk ağının yaratılmasından ve Kürt aşiret reisleri ile anlaşmaya varıldığından söz ederek şöyle yazar: “ Soğukbulak –Mahabat- bu operasyonun merkezi seçildi”[12] Sovyetlerin açık desteği ile birlikte İngilizlerin kışkırtmaları Kürt ağa ve hanlarının iyice azmasına yol açtı ve daha sonra da Simitko zamanında Irak’a kaçan han ve ağaların geri dönmesi ile Batı Azerbaycan Türklerinin güvenliği yeniden tehlikeye girmiş oldu. Tümüyle silahlı olan Kürtler yeniden yol kesmeye ve talan etmeye başladılar. “Kürt bölgelerinde bir Berno tüfeğinin bir şalvar veya bir çift ayakkabı ile değiş tokuş edildiği”[13] söyleniyordu. İşte bu durumda Kuzey Azerbaycan Komünist Parti başkanı Mir Cafer BAKIROV, bir süredir arkadaşları ile birlikte bağımsız Kürdistan kurmak için örgütlenmeye çalışan Gazi Muhammet’e yönelmiştir. Bakırov Gazi Muhammet’i Bakü’ye davet ediyor, anlaşma yapılmış, Sovyetler Gazi Muhammet’e himayesini bildirmiş ve Gazi Muhammet’e Kürdistan Halk Partisi’ne (J-K Komele) üye olması tavsiye edilerek Kürdistan Demokrat Partisi’nin temeli atılmıştır. O Soğukbulak’a dönükten sonra söylenenlerin aynısını yaptı. Komele partisine girdikten bir süre sonra partinin genel sekreteri veya parti üyelerine göre parti başkanı seçildi. O bir süre sonra Kürdistan Demokrat Partisini kurdu ve Pişeveri’nin Tebriz’de Azerbaycan devletini kurmasından birkaç ay sonra 22 Ocak 1945 tarihinde Mahabat’ta Kürdistan devletini kurdu. O halkın karşına çıkarken üzerinde Sovyetler tarzı üniforma ve başında beyaz sarma Kürt başlığı vardı.
Totaliter kişilikli ve Kürdistan’ın bağımsızlığına tamamı ile inanan Gazi Muhammet, kendisinden önceki Kürt liderlerinin yanlışını tekrar ederek Azerbaycan’ın batısında toprak iddiasında bulundu. Fanatik Kürtlerin eskiden beri peşinde koştuğu “Büyük Kürdistan” iddiası Gazi Muhammet zamanında ciddi şekilde dile getirildi. “Onu Mahabat’ta bürosunda görenler başının üstüne Londra !!! basımı büyük bir Kürdistan haritası asıldığını söylüyorlar. Bu harita tüm İran, Türkiye, Irak ve Suriye’nin Kürt bölgeleri üstelik Sovyet Ermenistanı’nın da bir parçasını kapsamaktadır. Harita bir taraftan İskenderun limanından Akdeniz’e diğer yandan da İran’ın Lorestan ve Huzestan illerinde yerleşen Deştistan, Hendican ve Buşehr kentleri üzerinden Basra Körfezine açılır. Haritaya Erzurum, Erzincan, Kars, Maku, Salmas, Musul ve Uruımiye gibi Kürtlerle hiçbir alakası olmayan şehirlerde dâhil edilmiştir.”[14]
Dönemin en ciddi siyasi ve demokrat Kürt liderinin bile, uygunsuz bir mizaha benzeyen, tarihte hiçbir zaman Kürtlere ait olmayan topraklarda “Büyük Kürdistan” kurmak lafından dem vurmasını görüyoruz. Bu Kürt siyasilerinin fanatik fakat hamlığından dolayı olsun gerek. Söz konusu topraklarda (Batı Azerbaycan, Doğu Anadolu, Kuzey Irak, Batı ve Güneybatı İran ve Kuzeybatı Suriye) Kürtler kendi iddialarına tarihi senetlerde hiçbir kanıt ve iz bulamazken, Türkler, Araplar ve Perslerin (İranlıların) medeniyetlerine yüzlerce tarihi yapıt tanıklık yapmaktadır. Genelde Kürtler “Geztfon’un” üzerinde durduğu “Kerdük”lerin soyundan olduklarını iddia ederler fakat “Th. Nodelke, Hartman ve Visbah gibi büyük doğu uzmanları dilcilik kurallarına esasen Kürtlerin iddialarını doğrulamazlar.”[15] Son zamanlarda ise çok ünlü Ortadoğu tarihçisi S.F.Leman Kerdükler konusuna yeni bir giriş yaparak onların Kürtlerin değil, Gürcü Kerteveli’lerin ataları olduğunu ileri sürmüştür.”[16] Rus bilim adamı N.J.Sar’da (Yafsi okulundan) bu görüşleri onaylayarak Kürtçe’ni Farsça’nın bir şivesi olarak görür ve “Tarih-e Mesudi”yi kaynak göstererek “Kürtlerin ilk başta Arapça konuştuğunu”[17] söyler. Minoreski Arapça’da Kürt sözcüğünün “çadırda oturan” anlamına geldiğini anımsatarak Kürtlerin “dağda oturanlar” olduğunu söyler. “Soy ve fiziksel özellikler açısından yapılan araştırmalara göre ise ilginç sonuçlar elde edilmiştir. Şöyle ki farklı bölgelerin Kürtleri arasında hiçbir uyuşum ve ilişki bulunamamıştır.”[18]
Aslında “Kürdistan sözcüğü ve Kürt adından 12. y.y.’a kadar hiçbir iz görülmemektedir ve sadece büyük Türk hakanı Sultan Sançar zamanında böyle bir eyalet kurulmuştur. “Kürt adını ilk kez Türk kökenli İranlı yazar Kazvinli Hamdullah Mostofi (14. yy.) kendi kitabi “Nezhatul Kulup”ta kullanmıştır.”[19] Ayrıca “Mekri aşiretleri 14. y.y.’da Azerbaycan’da Safevi harekâtının genişlemesi ile İran içinde göç etmeye başladılar”[20] Kürtlerin “kapsamlı Kürdistan tarihi” olarak gördükleri “Şerefname”ye göre “Belbasi, Mudeki, zeydani ve Babeki aşiretleri Osmanlı Sultan Selim döneminde Türkiye’nin Hakkâri yöresinden İran’a geçtiler”[21] ve ondan birkaç yıl sonra da “Dehburki aşiretleri 12.yy. Diyarbakır’dan İran’a girdiler.”[22]
Herhalde Kürtler bu denli karmaşık ve meçhul bir tarihe sahip olmalarına rağmen yakın tarihte her zaman Batı Azerbaycan’daki toprak iddialarını dile getirmişler. Gazi Muhammet zamanında da Kürtlerin bu boş ve yersiz talepleri sadece Türk-Kürt çatışmasını yeniden tırmandırmakla kalmayıp yabancı ellerin bölgede daha da etkin olmasına neden olmuştur. Bu arada bir soru aklımıza takılabilir. Bu gerçeklere karşın Azerbaycan ve Kürdistan devletleri arasındaki diplomatik ilişki nasıl devam edebiliyordu? Bu sorunun cevabını Sovyetlerin o dönemki siyasetlerini incelediğimizde bulabiliyoruz.
Dr. İraj Zogi’ye göre Ruslar 1941 ve 1942 yıllarında, Azerbaycan’da yerleşmiş olan Kürtler, İran ve Türkiye’nin milli birliği aleyhinde tahrik ediyordu yalnız kısa bir süre sonra bu tutumlarını değiştirdiler “çünkü Kürtlerin 1942 yılının baharında Urumiye kentinde türettikleri cinayetlerden sonra, onların saldırganlık ve yıkıcı güçlerinin doğru, ilerde Tahran’a karşı direnişin esas gücünü oluşturacak olan Azerbaycan Türklerine yönelmiş olduğunu fark ettiler. Bundan sonra Sovyet yetkilileri Kürt isyancılara tam destek vermekte bir az çekimser davranıp onları Azerbaycanlı iş birliği yapmaya zorlamaya karar verdiler.”[23]
Gazi Muhammet’in devleti Sovyetlerin İran politikası değişince yıkıldı ve kendisi de 31 Mart 1947’de idam edildi.
Batı Azerbaycan Ve İslam Devrimi’nden Sonraki Olaylar 
Gazi Muhammet’in idam edilmesinden sonra Kürtlerde çok az hareket görüldü. Onlar yaklaşık 30 yıllık bir siyasi durgunluk ve çekimserlik kabuğuna girdiler. Bu dönemde yalnızca Tudeh’in (İran Komünist Partisi) güçlenmesi ile onun sosyalist düşüncelerinin etkisi altında kalarak ve Irak Baas Partisinin de desteği ile bir takım örgütsel etkinliklerde bulunuldu ama bu etkinlikler de örgüt oturum ve mitingleri ve birkaç dağınık silahlı çatışmanın ötesine gitmedi. Aslında bu zaman kesitini Kürt parti ve örgütlerinin yeniden yapılanma ve güç toplama dönemi olarak değerlendirmemiz lazımdır.
Bahsettiğimiz bu parti ve örgütler İran İslam Devrimi’nin hemen yarınki günü, uzun zamandan beri küçük bir kıvılcım bekleyen barut deposu gibi patlak verdiler. Ülkenin o günkü olağan üstü durumu ve özellikle, geçen yüz yılda Kürtlerin sürekli akın ve saldırıları sonucu birkaç şehri hemen hemen tamamen Kürtleşen, Batı Azerbaycan’ın hassas vaziyeti, tüm Kürtlerin silahlı olması ve batı Azerbaycan’daki toprak taleplerini yeniden gündeme taşımaları, bölgede durumu gerginleştirip, güvenliksizlik ve silahlı boğuşmalar yeniden bölgeyi sardı.
Burada şunu vurgulamamız gerekiyor ki, Kürt halkının tüm İran halkları ve milletleri ile birlikte krallık rejimine karşı verdiği mücadeleye karşın fanatik Kürt örgütleri etnik milliyetçilik duygularını kullanarak şiddet ve zor yolu ile eski hayallerini gerçekleştirmeye çalışıyorlardı.
Temelde Marksist-Leninist bir örgüt olan Kürdistan Demokrat Partisi devrimden sonra Dr. Abdurrahman Kasımlu’nun liderliğinde sosyal demokrat düşüncesini esas alarak ve aşırı bir Kürt milliyetçi partisi olarak sahneye çıktı. Aynı zamanda sol Maoist düşünceli yalnız ideolojik zaafları belirgin ve kendisini Kürdistan proltariyasının temsilcisi bilen Kürdistan Emekçiler Partisi (Komele) adlanan başka bir örgütte silahlı mücadeleye girdi.
Devrimden yalnız 8 gün seçtiğinde Kürtler Mahabat -Soğukbulak kenti artık resmen Mahabat adlanıyor- kışlasını zaptettiler. 1980’de düşünce ayrılığından dolayı 7 arkadaşı ile birlikte Demokrat Partisi’nden ayrılan Gani Buluriyan hatıra kitabında şöyle yazıyor: “Kasımlı her an farklı kişilerle temasa geçerek kışlayı zaptetmeyi planlıyordu. O bu konuda bana hiçbir şey söylemiyordu. Ben onun işleri hakkında başka bir kanaldan bilgi alıyordum. Ben ona, daha hiçbir olay çıkmadan biz Kürtlerin Dr. Bazergan’ın geçici hükümetine karşı çıkacağımızın doğru olmayacağını söyledim. Sen Kürt sorununun barış yolu ile çözüleceğine inanıyorsan bu yolu izlememelisin. Kasımlı oranın (kışlanın) şer ocağı olduğu ve dağılması gerektiği cevabını bana verdi. Ben dedim ki; sizin sözleriniz partinin düşüncelerine uymamaktadır. Biz barışa inanıyoruz ve barış yolu ile Kürt sorununu çözmek istemekteyiz. Kendimize sorun çıkaracak eylemlerde bulunmamalıyız. Aynı gün saat 11.30’da kışla silahsızlandırıldı.”[24]
Buluriyan’ın yazılarının asıl önemi Kasımlı ve Demokrat Parti’nin gerçek yüzünü açığa çıkmasındadır. Kasımlı ülkenin o denli hassas durumunda yabancılar gibi davranıp, ordu kışlasını şer ocağı adlandırmıştı. Asıl amacı Kürdistan ve Batı Azerbaycan’a hâkim olmak olan Kasımlı Mahabat kışlasını kendisine bir engel olarak görüyor ve ayrıca kışlanın silahsızlandırılmasını partinin silah ihtiyacının karşılanması için gerekli buluyordu. Mahabat kışlasının silahsızlandırılması daha sonraki Pave, Senendeç, Sakız, Celdiyan kışlası, Sulduz savaşı ve diğerlerine bir ön çalışma sayılmakta idi.
Mahabat olaylarından sonra ve devrimin tam bir ayı tamamlandığında Kasımlı partinin amaç ve istekleri hakkında “Kürt halkı sadece özerklik istiyor”[25] şeklinde açıklama yapmıştı. Onun bu sözü tüm Kürt halkının sözü olmasa da önemli olan husus budur ki halktan ve halkın haklarından bahseden Kasımlı ve partisi devletten istemesi gereken özerkliği Azerbaycan Türklerinin kanını akıtarak elde etmeye çalışmıştır. O Hana -bugünkü Farslaştırılmış adı ile Piranşehr- ve Sulduz’da –Negedeh- Türklere tam bir kıyım yaşatarak Batı Azerbaycan topraklarını Kürdistan’a katmaya çalışmış ve böylece bölgeyi büyük bir dehşet ve gerginliğe itmiştir. İşin ilginç tarafı Kürtlerin milli lideri Kasımlı’nın bu çılgınca davranışlara dini liderleri Şeyh İzzettin Hüseyni de aktif destek vermiş ve hatta bölgedeki etnik-dini boğuşma ateşinin fitilini onlar ikisi birlikte yaktılar dersek hiç de yanılmış olmayız.
Sulduz -Negedeh- çatışmasıKürtler Mahabat -Soğukbulak- kışlasını silahsızlandırdıktan sonra, her türlü savaş teçhizatı ile donatılmış, 20 bin kişilik bir kalabalıkla parti mitingi yapmak için Sulduz’a doğru yola çıktılar. O da nüfusunun sadece beşte biri Kürt olan Sulduz’a!!! Neden Sulduz’un miting yeri seçildiği hayati önem arz eden bir sorudur. Onlar Kürdistan’ın bağımsızlığı doğrultusunda hareket ediyorlardı, yalnız onların kafasındaki Kürdistan ütopik ve hayal ürünü olan bir Kürdistan’dı. Onlar Şeyh Abidullah ve İsmail Simitko’nun stratejik yanlışlarını tekrarlayarak yine de kendilerinden her konuda daha büyük ve daha güçlü olan Azerbaycan topraklarında zor ve şiddet kullanarak Kürdistan devleti kurmaya kalkıştılar. Şehit Çemran’ın söylediği gibi “Negedeh Azerbaycan’ın kapısıdır. Üşnu, Celdiyan ve Piranşehr’e ulaşıp Azerbaycan’ın iç kesimlerine açılmak için Negedeh’e hâkim olmak hayati önem taşır.”[26] Neden Sulduz’a saldırdıkları net olarak karşımızdadır.
Sulduz’lu Türkler Kürtlerin kötü niyetini bildikleri için ve hassasiyet ve gerginliği önlemek için parti yetkililerini mitingi başka yerde yapmaya ikna etmeye çalıştılar. Ebrişemi “Orta Doğu’da Kürt meselesi” kitabında şöyle yazıyor: “Türklerden bazı ulema ve saygın kişiler gelip arabuluculuk yaptılar. Bu silahlı törenin şehir içinde gerçekleştirilmemesi için merkez büro ile temasa geçtiler (daha sonralar Buluriyan da bu olanları onaylamıştır). Buluriyan’ın da tasdik ettiği üzere Sulduz’lu Türkler merkez büroya bir mektup yazarak Sulduzluların gidişattan endişe duyduklarını ve silahlı törenin kentin içinde değil, dışında yapılmasını istediklerini partiye ilettiler”[27] Sulduz –Negedeh- Türklerinin bu çabalarının hiçbir yararı olmamıştır. Kasımlı ve hatta Molla Saleh (Sulduz Kürt camisinin imamı) kentin boşaltılması ve teslim edilmesi gerektiğini not etmişler. Kürtlerin bu isteği kesin bir hayır cevabı ile karşılaşmıştır. Herhalde Kürtler kente girmiş ve şehir stadında toplanmışlar. Gelişmelerin devamında, bir merminin patlaması üzere Kürtler stattan dışarı dökülmüş ve halkın üzerine ateş açmaya başlamışlar. Savunmaya hazırlıklı olan Türkler ise kendilerini savunmuşlar. Türkler şehir merkezindeki “Kale Başı” tepesini ele geçirerek duruma hâkim olmuşlar fakat Kürtlerin sayıca üstün oldukları Türklerde ağır kayba yol açmıştır. Bu savaşta çok sayıda suçsuz çocuk, kadın ve yaşlı Türk Kürt’lerce katledilmiştir. Üç günlük sürekli çatışmadan sonra Azerbaycan’ın korkmaz ve cesur savaşçı ve din adamı Hücetülisalm Hasani Urumiye radyosundan bir bildiri yayınlayarak halkı savaşa ve Kürt fitnesini defetmeye çağırmıştır. Bildirinin yarınki günü Hasani Azerbaycan’ın diğer bölgelerinden de gelen gönüllülerle birlikte Sulduz’a girmiştir. Dört günlük kızgın bir savaş ve her iki taraftan da yüzlerce insanın ölmesinden sonra ordu güçleri bölgeye girmiş ve böylece Kürtler kesin bir yenilgiye uğrayarak kaçmak zorunda kalmışlar. Hasani Kürtlerle bir haftalık savaş hatıralarından şöyle anlatmıştır: “Yarınki günü öğlen vakti iki evden görüş yaptım. 11 kişinin bir evde kesilmiş başını gördüğümde çok etkilenmiştim. Üç yaşındaki kız çocuğunun da başını kesmiş ve çivi ile annesinin göğsüne çakmışlardı. Öldürülenlerin arasında yaşlılarda vardı. Başka bir yerde 22 kişiyi asmışlardı. Bir gencin baltayla doğranmış cesedi de beni çok sarsmıştı. Bu cinayetleri yapanlar demokrat oluklarını iddia eden adamlardı.”[28]
Kürtler bu sefer de çok büyük bir yanlışlık yapmışlardı. Onlar suçsuz halkı katletmekle iç yüzlerini bir kez daha göstermişlerdi. Sulduz savaşı şehir halkı ve gönüllülerin yardımıyla, İran arazi bütünlüğü bozmak ve Azerbaycan topraklarını sahiplenmek isteyen Kürtlere bir bataklığa dönüşse de bu savunma Azerbaycan Türklerine çok pahalıya mal olmuştur.
İkinci Sulduz olayı devrim muhafızlarından olan bir grup gönüllü gencin Kürtlerin saldırısına uğraması ile meydana geldi. Bu olayda dönemin Negedeh devrim muhafızları komutanı şehit Ali Elmi komutasındaki bir grup gönüllü genç Celdiyan kışlasından şehre dönerken Kürt köyü olan “Garna” köyünde Kürtlerin pususuna düşmüş ve hepsinin başı kesilerek öldürülmüşler. Olaydan yaralı kurtulan bir gönüllü kendisini şehre yetiştirmiş ve olanları anlatmıştır. Haber üzerine şehir halkından bir grubu olay yerine gitmiş ve olay yerinde yeniden çatışma olmuştur. Bu sefer de köyün peşmergeleri teslim etmemesi nedeni ile halk köyü basmıştır. Ne yazık ki Garna olayı Kürtler tarafından çarpıtılarak anlatılmaktadır. Onlar olanların sadece ikinci kısmını anlatıyor ve olayın zaten neden çıktına göz yummaktalar. Garna olayında sürecin geçmişini de dikkate almak lazım. Gerçekten Azerbaycan topraklarını bölerek oralarda kendilerine devlet kurmak isteyen Kürtler değil miydi? Ve hakikaten Azerbaycanlılar her zaman sadece kendilerini savunmadılar mı?
Kürtlerin Sulduz’a saldırdıkları Kürt siyasilerinin çoğunluğu tarafından itiraf edilmiştir. Dönemin parti genel sekreteri olan Abdullah Hasanzade “yarım Asır Mücadele” kitabının ilk cildinde “parti yetkililerinin Negedeh faciasında yanlış yaptığını ve korkunç bir tuzağa düştüklerini”[29] yazmıştır.
Kürtlerin fitnesi kalktıktan sonra kentten kaçan yerli Kürtler yeniden kente geri döndüler. Sulduz halkı onları kabul edip yaptıklarına göz yumarak barış ve karşılıklı anlayış yolunu seçti. Ama Kürtler Hana-bugünkü Farslaştırılmış adı ile Piranşehr- gibi çoğunluk sağladıkları Azerbaycan şehirlerinde böyle davranmayıp özellikle Hana şehrinde kaçmak zorunda kalan bir hayli yerli Türk’ü kabul etmekten imtina ettiler. Böylece Hana’nın –Piranşehr- nüfus yapısı tamamı ile Kürtleşti.
1981 yılında İran-Irak savaşı başladıktan sonra bölgede Hamze Seyülşüheda askeri karargâhı kuruldu ve bu nedenle de “yurt içinde tutunamayan Kürt örgütleri Irak topraklarına çekilmek zorunda kaldılar.”[30] Yalnız bu geri çekilme Kürt fitnesinin aşımlaş olması demek değildi. Demokrat ve Komele partileri savaşın son yıllarına kadar bölgede varlıklarını devam ettirdiler ve birçok terör eylemi ve gerilla saldırıları gerçekleştirdiler. Bu eylemlerin en çok bilineni Azerbaycan bölge kolordu komutanı General Emini’nin de şehit edildiği “Darlek” olayı idi.
Kürtlerin Azerbaycan’da neden olduğu huzursuzluk birçok yönden Türk halkına ağır zararlar vermiştir. Onların sayesinde Batı Azerbaycan bölgesinin ekonomik gelişimi sekteye uğramış, özel ve devlet yatırımlarında ciddi bir düşüş yaşanmıştır.
Her halde İran-Irak savaşı bittikten sonra huzur ve güvenlik Batı Azerbaycan’a geri dönmüş yalnız bu huzur 1991 yılında Körfez Savaş’ı ve Saddam’ın Kuzey Irak Kürtlerine saldırmasıyla Batı Azerbaycan’a yeniden akın eden Kürt mültecilerin girişi sebebi ile tekrar sarsılmıştır. Batı Azerbaycan Türk’ünün Kürtler hakkında iyi şeyler anımsamadığından dolayı endişe duyması gayet doğaldı. Ama yene de haddinden fazla merhametli ve konuksever olan!! Azerbaycan Türkleri Kürt mültecileri barındırıp, onları kendi himayelerine aldılar. Urıumiye ve Sulduz gibi her zaman Kürtlerin saldırı ve zulmüne uğrayan kentlerde birçok Türk ailesi barksız kalan Kürtleri kendi evlerinde barındırdılar. Ben şahsen Sulduz’da en az bir Kürt ailesini barındırmayan çok az aileye rastladım. Ama işin ilginç tarafı, Saddam’ın Kuveyt’e yaptığı saldırı yenilgiye uğradıktan sonra bu mültecilerin büyük kısmı kendi yurtlarına geri dönmediler ve birçoğu İran vatandaşlığına geçtiler. Böylece aniden bölgede bir daha Kürt nüfusu önemli ölçülerde arttı ve nüfus dengesi bir az daha Türklerin aleyhinde değişti. (Bazı gayri resmi kaynaklara göre son dönemlerde İran’ın Batı Azerbaycan ilinin genelinde Kürt nüfusu %35 ila %40 oranına çıkmıştır. Fakat bu verilerin Kürtler tarafından abartılarak ortaya atıldığı sanılmaktadır). Batı Azerbaycan’ın Urumiye, Hoy, Salmas, Sayın Kale –Şahin Dej-, ve Koşaçay –Miyandab- gibi nüfusunun kesin çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu kentlerine bu dönemde çoğunluğu Barzabi aşiretine mensup olan birçok Kürt ailesi yerleşti.
Savaş bittikten sonra Kürt bölgelerinden Batı Azerbaycan kentleri özellikle Urumiye’ye büyük bir göç başladı ve bu göç akımı halen de devam etmektedir. Öyle ki şu anda Türkiye ile İran -Güney Azerbaycan- sınırındaki köylerin birçoğu Kürt köyü haline gelmiştir. Bu göçlerin ekonomik nedenlerden dolayı gerçekleştiğini savunanlar da büyük bir yanılgı içindeler. Bu göç akımının neden ekonomik açıdan Batı Azerbaycan’dan kat-kat daha üstün olan Doğu Azerbaycan ili veya ondan da çok daha zengin olan Fars bölgelerine yönelmediği ciddi biçimde kafa karıştırmaktadır. İran içinde göçlerin genelde ekonomik nedenlerle olduğu bir gerçektir ama Kürtlerin Batı Azerbaycan’a gerçekleştirmekte olduğu büyük göç akımının ekonomik nedenlerden dolayı olduğu yönünde mantık yürütmek kesinlikle gerçekleri çarpıtmaktan sonra hiçbir şey olmayacaktır. Çünkü Batı Azerbaycan ili zaten gelişmişlik düzeyi olarak 28 il arasında 27.ci sırada yer almaktadır ve İran devletinin merkeziyetçi politikaları sayesinde birkaç küçük sanayi birimi dışında bölge halkı tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. (Bu gerçek kendisi İran Devletin Fars olmayan halklara karşı ayrımcı davranışının bir kanıtıdır). Bize göre bu göçlerde ekonomik nedenlerden daha fazla siyasi amaçlar gözetilmektedir. Bizce Kürtler bu göçlerle Bat Azerbaycan’ın nüfus yapısını değiştirerek bu topraklardaki iddialarını yasal zemine oturtmak niyetindeler. Nitekim geçen yıllarda bazı Kürt aydınları cumhurbaşkanı Hatemi’ye mektup yazarak Batı Azerbaycan ilinin güney kesiminde ki Kürtleşmiş şehirlerin Azerbaycan’dan ayrılarak “Mekriyan Kürdistanı” adlı, Mahabat merkezli bir il oluşturulmasını istemişlerdi. Bu konu bir ara ciddi şekilde medya ve hatta devletin iç çevrelerinde tartışıldı. Yalnız Kürtlerin sadece il olmakla yetinmeyecekleri daha şimdiden belli. Onların uzun vadede çok daha tehlikeli amaçlar gütmediklerini kim garanti edebilir ki?
Bölgede Kürtlerin yarattıkları huzursuzluğun bir yeni safhası da PKK lideri Abdullah Öcalan’ın tutuklanması ile baş gösterdi. Türkiye Cumhuriyeti’nde 30 bin Türk vatandaşının ölümüne sebep olan, Türkiye Cumhuriyeti’nin yasal arazi bütünlüğünü tehlikeye sokan ve uluslar arası platformda terörist örgüt olarak tanınan PKK örgütünün lideri Abdullah Öcalan’ın (APO ismi ile de bilinmektedir) Türk güvenlik güçlerince yakalanmasını takiben “1998’in baharında Urumiye ve Senendeç şehirlerinde kargaşa çıktı”[31] Türkiye’de bir teröristin yakalanmasının İran Kürtlerine ne alakası olduğu da hoş bir husustur. Elbette bu kargaşalarda bazı vatandaşları tahrik ederek bölgenin huzur ve refahını bozmak isteyen bazı eller de vardı. İşte bunlardan birisi Senendeç’in İslami Şura Meclisi’ndeki milletvekili Bahaettin Edeb’di. Edeb mecliste 22 Şubat 1998 tarihli olağan konuşmasında “ülkenin Dış İşler Bakanlığını Türkiye ile olan diplomatik ve ekonomik ilişkilerinin yeniden gözden geçirmeye çağırdı. Ebrar gazetesinin parlaman muhabirinin haberine göre mühendis Bahaettin Edeb dün meclisteki olağan konuşmasında tüm İran ve diğer ülkelerde yaşayan Kürtlerden Öcalan’ın serbest bırakılması için yasal!! protestolarını devam etmelerini isteyip onları Türk mallarını almamaya çağırdı.”[32] Bu sözler ve görüşler altıncı İslimi Şura Meclisi’ndeki Kürt fraksiyonunun başkanına aittir. Bu fraksiyonun yaptığı diğer işlerden dolayı da ağır eleştiriler yönelmiştir. Özellikle meclis seçimleri sırasında bu fraksiyonun bazı üyelerinin Uruımiye, Sulduz, Hoy ve Salmas şehirlerinde yaptığı bazı görüşmelerle ilgili sorular hala cevapsız kalmıştır. Edeb daha sonralar mecliste açıkça Urumiye’nin bir Kürt şehri olduğunu dile getirmiştir. Onun bu ilginç keşfi!! Azerbaycan’da ciddi tepkilere sebep olmuştur. Bunu bağlamda devrim önderinin il temsilcisi Hüccetülislam Hasani Urumiye’nin Cuma namazı konuşmasında Edeb’i sertçe kınayarak Kürtlerin Urumiye’yi sahiplenmek peşinde olduğunu ve burayı gelecekte kurmak istedikleri Büyük Kürdistan devletine başkent yapmak istediklerini fakat Allah’ın yardımı ve Azerbaycan halkının gayreti ile bu başaramayacaklarını ifade etmiştir. Gerçekten de İslami Şura Meclisi’nin Kürt milletvekillerinin Batı Azerbaycan kentlerinde ne işi olabilir ki? Bu sayın milletvekilleri Saddam Hüseyin’in devrilmesinden sonra da Kuzey Irak hakkında buna benzer girişimlerde bulunmuşlardı ki bizim konumuzun kapsamı dışında kaldığı için onlardan söz etmiyoruz.
Kürtlerin –İran Kürtlerinin- bu sevdadan hala vazgeçmedikleri gayet açıktır. Onların amacı sadece anayasanın 15. ve 19. maddelerinde verilen hakların alınması olsa tabi ki kimsenin itirazı olmayacaktır. Ama Kürtlerin kendi yazdıkları ve söyledikleri bunun tersini göstermektedir. Nitekim Senendeç’te -İran Kürdistan ilinin merkezi- yayınlanan ve sorumlu müdürü de il yetkililerinden olan “Abider” dergisinin başlığı altındaki logo şeklinde basılan haritanın bazı Türk şehirlerini de içine alması ciddi şüpheler uyandırmıştı. Veya Kürtçe yayınlanan “Aşti”(Barış) dergisinde Kürt şarkıcı Mazhar HALİKİ ile yapılan bir repörtajda Haliki’nin “üstat İran’a ne zaman geri döneceksiniz?” sorusuna “Çaldıran’dan İlam’a kadar bütün Kürt’lerin birleştiğini gördüğüm zaman” şeklindeki cevabı aynen yayınlanmıştır. Aynı dergi 14 Aralık 2004 tarihli sayısında Türkiye Cumhuriyet’i ve hatta İran’ın arazı bütünlüğünü tehlikeye sokan PKK terör örgütünün ölülerini “şehit” diye hitap etmiştir. Kürtçe yayınlanan “Anahid” dergisi ilk sayısında “Azerbaycan Kürtlerin eski yurdu” başlıklı bir makalede temelsiz toprak iddialarında bulunmakla yetinmeyip Türklere hakaret etmiştir.[33] Bu örneklerin sayısını arttırabiliriz. Bu yasal ve izinli dergilerde yayınlanan yalan ve kışkırtıcı yazların bağlamında önemli olan nokta ilgili yetkililerin kayıtsızlığı ve yasal işlemlerde bulunabilirken her hangi bir tepki göstermemesidir.
Sonsöz ve Genel Değerlendirme
Yukarıda bir kısmını aktardığımız Kürt siyasi tarihinin incelemesiyle Kürtlerin genelde kendi isteklerini diyalog ve barış yoluyla değil silah ve şiddet yolu ile elde etmeye çalıştıklarını görmekteyiz. Bu yanlış eğilim Kürtlerin yalnız kendilerine ağır zararlar vermekle kalmayıp çoğu zaman Azerbaycan Türklerine de büyük can ve mal kayıpları mal etmiştir ama her zaman sonunda yenilen ve kaçmak zorunda kalan Kürtler olmuşlardır. Azerbaycan ve özellikle onun batı kısmına her zaman açgözlülükle bakan Kürtler, İngiltere, Rusya, Amerika ve belli bir dönemde Irak Baas Partisinin yardım ve desteği ile her zaman Azerbaycan’da etnik çatışmaların bir tarafı olmuşlar. Büyük güçler her zaman Kürt’leri maşa gibi kullanarak Orta Doğu bölgesinde onların aracılığıyla kendi çıkarlarını korumaya veya nüfuz havzalarını genişletmeye çalışmışlar. Bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu İslam Dünyası’nda yayılması için Kürtlerin aşırı din duygularını kullanmış daha sonra İngiltere bölgede etkinliğini korumak ve Hindistan’ın yolunu elde tutarak oraya zarar verdirmemek için Kürtleri yanına çekmiştir. Bu bağlamda Arabistan Lauransı’nın Orta Doğu’da ve özellikle Kürtlerin arasında bulunarak yaptığı işler kendi başına bir araştırma konusudur. Deli Petro zamanından beri kâh Anadolu ve kâh Azerbaycan ve İran üzerinden sıcak denizlere inme sevdasında olan Rus’lar da bayağı bir zamanlar Kürtleri kullanmışlardır. En son ise Irak Baas Partisi eski İran Şahı ile olan sınır probleminden dolayı ve bir sonraki dönemde İran-Irak savaşı esnasında Kürtleri İran’ın aleyhine kışkırtmış ve İran’ın başına birçok dert açmıştır ama işin ilginç tarafı bu parti gerekli gördüğünde acımasız bir şekilde ister kendi vatandaşı Kürtlere ister İran Kürtlerine kırıcı darbeler indirmiştir. Şimdi ise Kürtler demokrasi sloganı ile Irak’a sokulan Amerika’nın aleti durumuna gelmişler. Bu arada her zaman göçe hazır olan Kürtler, ellerine geçen fırsatı yene de Türklerin aleyhinde kullanarak bir Türk kenti ve aynı zamanda petrol zengini olan Kerkük’e aynen Batı Azerbaycan’da yaptıkları gibi büyük göçler gerçekleştirerek bu öz be öz Türk vatanını ele geçirmeye çalışmaktalar. Ortada açık bir gerçek vardır ki, Kürtler ister Azerbaycan’da, ister Anadolu’da ve ister Irak’ta her zaman Türkleri ciddi zorluklarla karşı karşıya getirmiş ve Türklere sağalması zor ve hatta imkânsız yaralar açmışlar. Bunların en ağır ve şiddetlilerine ise gereğinden fazla konukseverlik yapan! Batı Azerbaycan Türkleri katlanmak zorunda kalmışlar.
Kürt ayaklanmalarının hepsinin ortak noktası Batı Azerbaycan’da toprak talebi ve Büyük Kürdistan iddiaları olmuştur. Şey Abidullah Şemzinani ve İsmail Simitko siyasi bilgilerinin yetersizliğinden dolayı bu kavramı kullanmasalar da kuşkusuz Batı Azerbaycan’da Türklere yaptıkları toplu kıyımlar bu doğrultuda olmuştur. Bu yanlışı Kürt tarihinin en entelektüel ve becerikli lideri Gazi Muhammet bile yapmıştır. Kürtlerin her zaman yaptıkları iki yanlış vardır. Brizcisi silaha sarılıp şiddet ve terör yoluna gitmeleri ikinci ise Türk Milleti’nin şeref ve namusu olan toprağına göz dikmeleridir. Şüphesiz bunların hiç birisinin Kürtlere tatlı sonuçları olmayacaktır.
Kürt milliyetçilerinin altın devirlerini yaşadıkları bir gerçektir. Dünya ve bölgedeki politik süreç özellikle Irak’taki karmaşık durum ve Kürtlerin elde edebildiği imtiyazlar, diğer yandan da İran devletinin iç politikası Kürtlere, akıl ve mantık çerçevesinde davrandıkları, tarihi ve güncel gerçekleri göz önünde bulundurdukları durumda çok büyük başarılar elde edebilecekleri değerli bir fırsat yaratmıştır. Yalnız geçmişteki gibi akıl ve mantığı bir kenara bırakıp yene de Batı Azerbaycan ve diğer Türk topraklarında hak iddia ederlerse kendilerini acı bir sonuç bekleyecektir.
Bu arada Türk ve Kürt aydınları karşılıklı saygı ve anlayış ortamında ve kendi haklarına yetinerek ortaya çıkabilecek problemleri çözebilir hatta İran genelinde ortak çalışmalar yaparak büyük başarılara imza atabilirler. Ne de olsa İran çerçevesinde Türklerle Kürtlerin bir takım ortak problemleri vardır. Bu noktaya geldiğimizde başka birçok önemli noktanın da altını çizmeden geçemeyeceğiz. İran içinde Türklerle Kürtlerin veya her hangi iki millet ya etniğin didişmesinden sadece ve sadece Fars şovenistleri kar edeceklerdir. İster Türkler ister Kürtler ister diğer İran halkları artık, önemli ölçüde iktidarı tekeline geçirmiş Fars şovenistlerinin karşısında, mağdur halklar olduklarını anlamalılar. Bu arada özellikle Güney Azerbaycan Türk aydınları Kuzey Azerbaycan’daki Karabağ faciasından ders almalı ve şimdiden gereken önlem ve tedbirleri almalılar.
*Bu makale Güney Azerbaycan’ın Sulduz –Negedeh- kentinin Özel İslami Üniversitesinde, Türk Öğrenciler tarafından Azerbaycan Türkçesi ve Fars dillerinde yayınlanan, Çenli Bel Öğrenci Dergisi’nin özel sayısından alınmıştır.
[1]Ozae Siyasiye Kordestan az 1258 ta 1325 (Krdistan’ın siyasi durumu 1879’dan 1946’ya kadar), Mocteba BORZUYİ, Fekre No yayınları, 1. bası, kış 1999, s.57
[2]Resaleye Giyame Şeyh Abidullah (Şeyh Abidullah ayaklanması mecmuası), Ali Han Avşar (Avşar tarihinden), s.24
[3]Ozae Siyasie Kordestan (bkz.1.dipnot), s.24
[4]Aynı kaynak, s. 61
[5] Aynı kaynak, s.61
[6] Aynı kaynak, s.62
[7]Aynı kaynak, s.77
[8] Aynı kaynak, s.77
[9] Tarih ve Coğrafiyaye Miyandoab (Koşa Çay’ın-Miyandoab- tarih ve coğrafyası), Cemşid MEHBUBİ, Pervin yayınları, s.135
[10]Ozae Siyasie Kordestan (bkz.1.dipnot), s.67
[11]Aynı kaynak, s.266
[12]Aynı kaynak, s.267
[13]Aynı kaynak, s.272
[14] Aynı kaynak, s.295
[15] Kord ve Kordestan (Kürt ve Kürdistan), Vasili NİKİTİN, Nilüfer yayınları, 1. bası, s.35
[16] Aynı kaynak, s.35
[17] Aynı kaynak, s.55
[18] Aynı kaynak, s.66’dan 73’e
[19] Aynı kaynak, s.75
[20] Ozae Siyasie Kordestan (bkz.1.dipnot), s.38
[21]Şerefname, Emir Şerefhan Bitlisi, Elmi yayıncılık, s.470
[22] Ozae Siyasie Kordestan (bkz.1.dipnot), s.40
[23]İran ve Godrethaye Bozorg Der Cenge Cehaniye Dovvom (2. Dünya savaşında İran ve büyük güçler), Dr.İraj ZOGİ, Pjenk yayınları, 2.bası, s.140
[24] Çeşmendaz politik-stratejik dergi, Mart 2005, s.21
[25]Haşemi ve Engelab (Haşimi ve devrim), Mesud REZEVİ, Hemşehri yayıncılık, 2.bası, s.285
[26]Kordestan (Kürdistan), şehit Çemran, 7. bası, İslami Kültür yayınları, s.39
[27] Çeşmendaz politik-stratejik dergi, Mart 2005, s.23
[28]Keyhan gazetesi, Hüccetülislam Hasani ile söyleşi, 8 Mart 2002
[29]Çeşmendaz politik-stratejik dergi, Mart 2005, s.23
[30] Tehevvolate Gomi Der İran (İran’da etnik gelişmeler), Dr. Mocteba MEGSUDİ, 1. bası, s.306
[31] Aynı kaynak, s.313
[32] Ebrar gazetesi, 24 Şubat 1998tarihli sayı
[33] Çenli Bel Öğrenci dergisi, 2.say, s.19
XVI. Yüzyılda Anadolu Kitapçılık Sanatının Gelişmesinde Güney Azerbaycanlıların Katkısı
Kaynak:



Monday, December 13, 2010

Urmiye Gölü Qoşuqu (Şeri)























Vətənimizi kimnən istirik
Urmu Gölünü kimsə Dəyil
Biz Qurutduq
Biz Bu Toprağı faşizme vermedik mi
Biz Durub bu Qurumaya baxmırıq mı
Bu Vətən Bizimki Dəyil mi
Neylədik
Neçə Gün Neçə Saat Savaşdıq Danışığa Geçdik Qaça Qaça Düşdük
Bir Dan Yağlı Yeməkdən Geçmərik 
Bir Dənizi biz Susuz Saxladıq
Vətən Belə Qorunmaz ...
küsüb Güney Qaçır Bizden
Qoşaqr: Məhsa Məhdili

Saturday, December 4, 2010

Erməni plagiatlığının qurbanı – Balaban


Erməni plagiatlığının qurbanı – balaban
Azərbaycan Türklərinin  mədəni irsinə göz dikən ermənilər bir cox milli musiqi alətlərimiz kimi, balabanı da hədəfə aliblar. Onlar bütün dünyaya balabanın "erməni milli musiqi aləti" olduğunu bəyan etməkdədilər. Balabanı “duduk” adlandıran ermənilər bir sıra ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da onu özlərinə məxsus musiqi aləti kimi tanıda biliblər. Amerikanları aldatmaq üçün ermənilər ABŞ-da hətta özlərinə məxsus “duduk” məktəbi də açıblar.
Amma ermənilər çox yaxşı bilirlər ki, balaban Azərbaycana məxsus qədim nəfəs alətidir. Alətin boru hissəsi əsasən ərik agacından, boruya birləşən müştük isə qarğıdan düzəldilir. Balaban «bala» və «ban» sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, «həzin səs» mənasını verir. Yumşaq və həzin səsə malik balabandan ansambl, orkestr və solo aləti kimi nəfəsli alətlər qrupunu, o cümlədən aşıqlar dəstəsini müşayiət etmək üçün istifadə edilir.
Bakidaki İncəsənət Gimnaziyasının müəllimi Babaxan Əmirov deyir ki, alətin daha çox ərik ağacından hazırlanmasının səbəbi var. Bu da əriyin nəfəsdən gələn rütubətə davamlılığıyla bağlıdır. Balabanın keyfiyyəti onun materiallarının necə qurudulmasından asılıdır. Ağac nə qədər mükəmməl qurudularsa, alət o qədər keyfiyyətli alınar. Qurudulma zamanı materiallar çatlamamalıdır, buna görə ağaca əlif yağı vurulur.
Balabanın uzunluğu 280- 370 mm-ə qədər, müştüyün uzunluğu isə 9- 10 mm olur. Alətin boru hissəsinin üstündə səkkiz və ya doqquz, altında bir oyuq açılır. İfa zamanı hər iki əlin barmaqları ilə oyuqlar açılıb-bağlanır.
İfaçı aləti səsləndirmək üçün dərindən nəfəs alaraq havanı ağız boşluğuna yığır və onu xüsusi ustalıqla dodaqları arasında tutduğu yastı müştüyün içərisinə üfləyərək barmaqlarını oyuqların üzərində hərəkət etdirməklə istənilən səs ucalığını alır.
Balabanı Azərbaycandan kənarda tanıdan məşhur balaban ifaçısı Əlixan Səmədov xalqımıza məxsusu olan bu aləti qardaş Türkiyədə sevdirə bilib. Tarixi kökləri altıncı əsrə aid olan milli musiqi alətinin Azərbaycana məxsus olmasını sübut etməkdə böyük rolu olan Əlixan Səmədov ermənilərin bütün dünyada “duduk” kimi tanıtdıqları balaban ilə bir neçə ölkədə solo konsert proqramı ilə çıxış edərək, erməni plagiatlığını ifşa edib. Ə.Səmədov "Balaban metodu" adlı kitabın da müəllifidir.
Azərbaycan folklorunda balabana aid deyimlər az deyil. Məsələn:
Əzizim balabanı,
Asta çal balabanı.
Hamının balası gəldi,
Bəs mənim balam hanı...
Balabanın fərdi ifaçılıq xüsusiyyətinə böyük diqqət yetirən, Azərbaycanın məşhur  bəstəkarları bundan istifadə ediblər. Belə ki, Üzeyir Hacıbəyovun «İkinci fantaziya», Müslüm Maqomayevin «Azərbaycan çöllərində», Hacı Xanməmmədovun «Simfoniyetta» və bir sıra digər əsərlərdə balabanın solo ifasına geniş yer ayrılıb.
5 Aralıq 2010
http://plagiarism-az.com

Thursday, December 2, 2010

Urmiye Gölü Çevrəsində yaşayan Heyvanlarin yaşami Təhlükədədir

Iran Gölcük Örgütnün başbaxn yardımçısı Urmu Gölünün Qurumaq və onun böyük bir çevrə Sorunun olmasi qonusunda dedi: Urmu Gölünün çevrəsində olan heyvanlarin yaşami təhlükə və ölümlə qarşı-qarşıyadır. Məhəmməd Hüseyn Süleymani dünən (Od Gün) Urmu Şəhərində olan Urmu Gölüilə ilgili çevrə sorunu toplantisinda dedi ki Urmu gölü qurumaq səbəbindən dolayı heyvanlar ki hər il bu gölə köçürdülər köçmlərinin sayısı çox azalibdir və özəlliklə QızılQazlarin Urmu Gölünə köçməsi çox azolacaqdir. 
Süleymaninin söylədiklərinə görə: Urmiye Gölünün qurumasi 8 milyar Ton Duz yaradacaqdir ki bu duzlar da havail qarışıb vəbir Tür kimyasal maddə yaranacaq ki çevrədə olan insanlarin kanser Xəstəliyinə səbəb olcaqdir. Özəlliklə Urmu Gölünə tökülən çırklı sular da zaman içərisindən minlərcə xəstəliyə səbəb olmasini vurğulayobdir. 
Süleymani dedi ki: Urmu Gölünün metirlik suyu 127.37 Metrdir ancaq Urmu Gölünün indiki durumunda 3 metr su aşağıya enmişdir. Söylədiklərinə görə iranda dünya çevrə anlaşmalarinda üyədir və qonuila ilgili hamısı planlar layihələşirlər??
Urmiye Gölü çevrə toplantisi batı Azərbaycanda və özəliklə Urmu Şəhərində qonuil ilgili insanlardan öz işinin sonuna çatdı ancaq Urmu Gölü hələ Qurumaqdadir...
Qaynaq
farscadan çevirən: Umud Urmulu 

Wednesday, December 1, 2010

Urmiye Şəhərindən Gələn işıqlar – Məhəmməd Təmədon

Məhəmməd Təmədon 1267 Günş ililə Urmuda anadan olub . Məhəmmədin təhsil durumundan xəbərimiz yoxdur , bəlkə moqədəmatı təhsili atası yanında almış ola bilər Məhəmməd Təmədon in atası Hacı aqa Urmu şəhrində ilk kitab satış dükanın açan kişidir . Məhəmməd Təmədon Atasının dükanına birdə çapxana əlavə Etmışdır . Məhəmməd Təmədon həblolmətın günədliginin Urmuda nümayəndəsi və elə bu günədligin yazarlarından biridi . Məhəmməd Təmədon Urmunun pəhləvi ( Imam ) xıavanının çəkilməsində eləcə Urmu yetımxanası və qızıl aypara cəmiətinin qurulmasında önəmli rol oynamışdır . Məhəmməd Təmədon dan farsca əsərlər bunlardır: Tərzi əfşarın dıvanının təshihi , məhərrəm namə və Növrüz namə , ıran dər cəng beynolmeləl ( Urmu tarixi ) , təzkreye bozorgan və soxənsorayan Azərbaycan qərbi ( batı Azərəbaycan şairlər təzkərəsi ) , Yusif və zuleyxa dəstanı və Türk dilində Uşaqlar üçün on bəş hıkayət . Məhəmməd Təmədon siyasi və ictmaı durumdan baxəbr bir kimsə olaraq tanınmış bir sımaydi . O mərhumun adına Urmunun əyalət məhəlləsində ındıkı darayı idarəsinin Üz bə Üzündə bir küçə vardır . mərhum Təmədonin Urmu adının izahında tarix rizaeyə də belə yazır: Urmu şəhəri aslində rom serhədi olan bir şəhər olaraq savaşlarda rom ( bızanslar ) əsırlərının toplandıqı məkanımış və çün Türk dilində " r " hərfi süzcüklərin əvəlində gələ bilməz " o " hərfi romiə yәni rom əsırlərının tuplandıqı və zındanı olduqu məkanın əvəlinə gəlib və romiə , Orumiyə ya Urmu tələfüz olunur . Təmədon ha belə ilavə edir ki Urmu şəhərin asuruca su şəhəri adlandırması yalnış və siyasi mənfətlərə bağlı olan bir fərziyədir . Məhəmməd Təmədon 1356 günəş ililə Urmu şəhərində dünyasını dəyişdirmişdir .
Yazar: Urmulu Taymaz
http://urmulutaymaz.blogspot.com/2010/11/blog-post_25.html

Friday, November 26, 2010

Azəri, Azərbaycanli Termləri Türklüyüümzü inkar Edir


Azərbaycan Türklərinə azəri deyilməsi artıq adi hal alıb. Bir qayda olaraq həm azərbaycanlılar özləri, həm də başqa xalqların nümayəndələri Azərbaycan Türklərinə bu cür xitab edirlər. Maraqlıdır ki, bu ifadə yalnız Azərbaycanın türk əsilli vətəndaşlarına xitabən deyilir. Yəni məsələn, ölkədə yaşayan başqa millətlərin nümayəndələrinə bir çox hallarda öz milli kimlikləri ilə müraciət edirlər. Tutalım ki, kürd, ləzgi və ya talışlar məxsus olduqları xalqın adı ilə müraciət edilir. Ancaq Azərbaycanın türk əhalisi ölkənin adının qısaldılmış forması ilə yəni azəri kimi çağırılır.
Oxşar müraciət forması İranda yaşayan etnik Azərbaycan türklərinə də edilir. Onlar da azəri adlandırılırlar. Xüsusən də Türkiyədə bu cür müraciət geniş yayılıb və qardaş ölkə vətəndaşları bizləri bir qayda olaraq azəri deyə çağırırlar.
Ancaq bu adlandırma yanlışdır və zaman-zaman Azərbaycan ziyalıları, alimlər bu ifadənin doğru olmadığı haqda fikirlərini açıqlayıblar. Bu günlərdə şair Fikrət Sadıq yenidən bu mövzuya toxunub və Azərbaycan türklərinin azəri adlandırılmasını tənqid edib. Azəri kəlməsinin ilk dəfə İranda fars millətçiləri tərəfindən ortaya atıldığını bildirib. Eyni zamanda F.Sadıq məqaləsində Ədalət Tahirzadənin “Kəsrəviçiliyin kökü, özəyi, ardıcılları, dirilməsi” məqaləsinə istinad edib.
Qeyd edək ki, son zamanlar adlar və soyadlarla bağlı məsələnin gündəmə gəlməsini nəzərə alaraq mövzuya aid mütəxəssis rəyi almaq qərarına gəldik. Tədqiqatçı Ədalət Tahirzadə bildirdi ki, Azərbaycan türklərinin azəri adlandırılması kökündən yanlış bir məsələdir. Həmsöhbətimizin fikrincə, azəri kəlməsi və ümumiyyətlə türk kimliyinin gizlədilməsi Azərbaycanı işğal edən və əsarətdə saxlamaq istəyən imperiyalar tərəfindən ortaya atılıb: “Azərbaycan ərazisində yaşayan türklər tarix boyu türk adlanıb. Həm cənubda, həm də şimalda yaşayanlar türk hesab olunublar. Bu gün də Güney Azərbaycanda yaşayan 40 milyon həmvətənimiz özlərini türk adlandırır. Ancaq bizi azəri adlandırırlar. Necə ola bilər ki, bir millətin iki adı olsun. Onlar öz dillərinə türk dili deyirlər, biz dilimizə Azərbaycan dili deyirik. Bir dilin necə iki adı ola bilər?”
Ə.Tahirzadə qeyd etdi ki, azəri kəlməsi ilk dəfə ötən əsrin əvvəllərində ortaya çıxıb. Belə ki, sovet hakimiyyəti Azərbaycan türklərinin milli kimliklərinin unutdurulması üçün ilk olaraq Azərbaycanda dilin və millətin adının dəyişdirilməsinə əl atıb. Maraqlıdır ki, paralel olaraq oxşar proses İranda Pəhləvi xanədanlığı tərəfindən həyata keçirilib: “Bu, çar Rusiyası vaxtı ortaya atılmış və sonralar Stalin tərəfindən reallaşdırılmış türk millətini parçalamaq planı idi. SSRİ-nin ilk konstitusiyasında ilk dəfə türk sözünü azərbaycanlı sözü əvəz elədi. Bu prosesi sovetlər və Stalin aparırdısa, İranda da bu işi Pəhləvi rejimi davam etdirirdi. 1926-cı ildə Kəsrəvi azəri məsələsini ortaya atdı. Kəsrəvi iddia edirdi ki, azərilər qədim farslardır, fars dilində danışıblar. Ancaq sonradan bu farslar türkləşib türk dilində danışıblar. 12-15-ci əsrdən sonra qədim farslar türkcə danışmağa başlayıblar. Kəsrəvi iddia edirdi ki, indiki Azərbaycan əhalisi qədim azərilərdir, yəni farslar. Bu məsələdə sovetlər birliyi ilə Pəhləvi rejiminin siyasəti üst-üstə düşdü. Yəni hər ikisi bu bölgənin türklərini öz adından məhrum etməyə çalışırdılar. Azəri qondarma bir addır. Türk millətini parçalamaq üçün Pəhləvi rejiminin ortaya atdığı addır. Təəssüf ki, Türkiyədə də bu sözü işlədirlər. Bununla da yanlış yapırlar. Onlar da bizi türk kimi qəbul etməlidirlər. Azəri sözünü Türkiyədə ilk dəfə yanılmıramsa, ilk Türk ensiklopediyasında Mehmed Fuad Köprülüzadə ortaya atıb və azəriləri Azərbaycanın türk əhalisi kimi qeyd edib. Bundan sonra Türkiyədə Azərbaycan türklərinə azəri deyilir”.
Azərbaycan Türklərinə “azərbaycanlı” deyilməsinin də doğru olmadığını deyən, həmsöhbətim “azərbaycanlı” sözünün bu torpaqlarda yaşayan bütün millətləri özündə birləşdirdiyini və bu səbəbdən də bir millətə şamil edilməsinin yanlış olduğunu dedi: “Azərbaycanda yaşayan bütün millətlər azərbaycanlıdır. Ancaq rəsmi statistikada bu azərbaycanlıların içərisində türk yoxdur. Bütün azsaylı xalqların hər birinin adı olduğu halda, bu ölkənin ən çoxsaylı vətəndaşı olan türkün adı yoxdur.

KƏNAN
Qaynaq

Wednesday, November 24, 2010

PKK Dağlıq Qarabağı «su yolu»na döndərib


Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejimlə kürdlərin terrorçu PKK (Kürd Terror Örgütü) təşkilatı arasında əlaqələr güclənməkdədir.
Dağlıq Qarabağ və işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərində PKK (KONGRA-GEL) yaraqlılarının məskunlaşması barədə iddialar səngimək bilmir. Bunu, adını dəyişib KONGRA-GEL qoysa da, mahiyyəti dəyişməyən PKK-ya yaxın olan media strukturları da dolayısıyla təsdiqləyirlər.
PKK-nın Almaniyada və ümumiyyətlə, Avropada aparıcı kütləvi informasiya vasitələrindən biri sayılan “Özgür Gündəm” qəzeti “Kürdüstanın azadlığı uğrunda mübarizə aparan kürdlər və Dağlıq Qarabağın azadlığı uğrunda vuruşan ermənilər”, yəni kürd və erməni terrorçuları arasında əlaqələrin inkişafından məmnun qaldığını gizlətmir.
Qəzetin fikrincə, bu əlaqələr nə qədər möhkəm və sıx olarsa, Ermənistanla kürdlər arasındakı təmaslar və işbirliyi bir o qədər inkişaf edər.
Postsovet məkanındakı kürdlərin əsas kütləvi informasiya vasitələrindən biri sayılan “Kurdistan” saytı da Dağlıq Qarabağdakı ermənilərlə PKK mənsubları, habelə İraqın şimalındakı “Kürdüstan Muxtariyyəti” arasında təmasların olduğunu vurğulayır.
PKK ilə qarabağlı erməni separatçıları arasında əlaqələrin “səhman”da saxlanması istiqamətində MDB Kürdləri İttifaqının da xüsusi rol oynadığı bildirilir.
Məhz bu səbəbdən sözügedən təşkilatın mənsubları sürəkli olaraq Dağlıq Qarabağa səfərlər edir, Xankəndidəki separatçı rejimin rəhbərləri ilə danışıqlar aparırlar.
Onların başlıca məqsədləri ermənilər və kürdlər arasında işbirliyinin təmin olunması ilə yanaşı, PKK-nın Dağlıq Qarabağdakı obyektlərinin normal çalışmasını nəzarətdə saxlamaqdır.
Ermənistanın hakimiyyət dairələri məsələ ilə bağlı hər hansı açıqlama verməkdən qətiyyətlə boyun qaçırsalar da, İrəvandakı ictimai və qeyri-hökumət təşkilatları PKK yaraqlılarının Dağlıq Qarabağda istirahət və təlim məqsədilə “tez gələn qonaq”lar olduqlarını deyirlər.
Politoloqların fikrincə, hazırda Dağlıq Qarabağa kürdlərin kütləvi və ya genişmiqyaslı köçü barədə danışmaq üçün yetərincə faktlar olmasa da, ən müxtəlif terror təşkilatlarının Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində məskunlaşmaları artıq danılmaz fakta çevrilib.
Cənubi Qafqaz Siyasi Tədqiqatlar Fondunun eksperi Vaja Lordkipanizde Milli.Az xəbər portalına verdiyi açıqlamasında bildirdi ki, Dağlıq Qarabağ və Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərindən müxtəlif terror qruplaşmalarının yararlanmaları barədə rəsmi Bakı indiyədək dəfələrlə bəyanatlar verib.
“Bizə çatan məlumatlarda da deyilir ki, PKK ilə yanaşı, müxtəlif terror təşkilatları Dağlıq Qarabağda və işğal edilmiş ərazilərdə təlim-hazırlıq bazaları yaradıblar. Bu çox ciddi məsələdir və ona görə də müvafiq beynəlxalq təşkilatlar bu problemlə bilavasitə məşğul olmalıdır”, – V.Lordkipanidze söyləyib.
Politoloq Mübariz Əhmədoğlu isə hesab edir ki, Dağlıq Qarabağda PKK ilə yanaşı, digər terror təşkilatlarının bazalar yaradaraq işğal altındakı ərazilərdən ən çeşidli məqsədlərlə istifadə etmələrinə dünya birliyi ilə beynəlxalq təşkilatlar ciddi reaksiya verməlidir.
“PKK ilə yanaşı, müxtəlif ərəb ölkələrindəki radikal və terrorçu təşkilatların da Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejim ilə əlaqələri var. Həmin təşkilatlar işğal altında olan ərazilərimizdən yararlanırlar. Terrorçuların Dağlıq Qarabağda təlim keçmələri əslində işğal edilmiş ərazilərimizdə radioaktiv tullantıların basdırılması, narkoplantasiyaların salınması, tarixi abidələrin məhv edilməsi və s. məsələlərlə kompleks şəkildə baxılası problemdir. Azərbaycan bu məsələlərlə bağlı rəsmi mövqeyini indiyədək dəfələrlə və sürəkli olaraq ortaya qoyub. Dağlıq Qarabağ və Azərbaycanın işğal edilmiş digər torpaqları nə qədər ki, beynəlxalq birlik üçün nəzarətsiz ərazi qismində qalacaq, erməni separatçıları və terrorçular özlərini rahat hiss edəsidir”, – M.Əhmədoğlu söylədi.
Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejim və terrorçu PKK təşkilatı arasındakı əlaqələr barədə Azərbaycanın rəsmi mövqeyinə gəldikdə isə, ölkə XİN-ni bununla bağlı konkret bəyanatlar verib.
“Bu məlumatlar çox ciddi qəbul edilməlidir, çünki burada 3 əsas amil var. Birincisi ondan ibarətdir ki, PKK terrorçuları məhz Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində yerləşdirilir. Azərbaycan bu gün obyektiv faktlara görə həmin ərazilərə nəzarət edə bilmir. İkincisi, həmin ərazilər hal-hazırda terrorçuluqda böyük təcrübəsi olan Ermənistan tərəfindən nəzarət altındadır. Üçüncüsü, təbii ki, bu gün PKK bir terrorçu təşkilat kimi çox fəaldır. Onların həm fəaliyyəti, həm də bəyanatları buna birbaşa olaraq dəlalət edir. Ona görə bu 3 amil onu göstərir ki, bu təhlükə çox ciddidir və ona görə də yalnız Azərbaycan deyil, ümumiyyətlə region dövlətləri və beynəlxalq təşkilatlar da buna müvafiq olaraq ciddi reaksiya verməlidirlər. Azərbaycan da özü təhlükələrə qarşı mübarizə aparmağa qadirdir, eyni zamanda müvafiq dövlətlərlə də siyasi çərçivədə əməkdaşlığı davam etdirir”, – XİN açıqlamalarında vurğulanıb.
Qaynaq

altı Böyük yönətici etkisizliki və Urmu Gölünün Ölümü + Bəlgələr və Görütülər

Iran başbaxaninin yardımçısı dedi ki: iki başbaxan yardımçısı və üçün böyük bələdiyə başxani 1387 inci ilin mehr ayinin 27sində bir araya toplanıb və Urmu Gölünün quramasina Qarşı olaarq bir Bəlgə və sənəd imzalayiblar elə ki bu Bəlgələri açağıda Görürsünüz:




















































Eləcə ki bu bəlgələrin iç ayzılarında Görünür bu sənədi imzalayanlar Urmu gölünün Qurumasinin önəmi və onun gərgin Durumunu xatirladaraq bu sənədləri imzlayiblar.
Bu Bəlgələri imzlayanalr bir neçə örgüt və NGO dəyillər bəlkə iranin başbaxanin birinci yardımçısı və onun çevrəsində olan Ulusal Örgütlərdilər. Və belə deməliyəm ki irdə siyasal abxımdan Güclü və önəmli olan insalardandilar.
Ancaq elə ki irdə bir normal işdir ki Sözlər və alınan qərarlar yanlız kağaz üstündə qalar bu Qərardan da bir iş ki Urmu gölünün Qurumağına qarşı ola alınmadi. Çevrə Uzmalarin dediyinə görə Urmu Gölü üç il içində tam quruma təhlükəsilə qarşı – qarşıyadir.
Gərçəkdən bu Ulusal Örgütlər və siyasal insanalr bu bəlgələr və sənədlər imzalamasaydilar bu durumdan pis və kötü nə ola bilrdi? Təməldən bu örgütlər və toplantilar nə üçün olur? Bu bəlgələr və sənədlərim imza olub olmamasi nə işə səbəb olurdu?
Üstdə imzalanan Bəlgə və sənədlər və bu Görütülərdə Urmu gölülün Durumu


























Yeni xəbər gəlib ki çevrə və siyasla örgütlər Urmu gölünün Qurumasila bağli 12 plan hazilayiblar. əyər bu planlarla Urmu Gölünün Qurumasinin önü alına əminəm ki neçə il bundan öncə Urmu gölü indiki durumda olmazdi.
Örgütlər və siyasla insanlar! Bu siz bu da Urmu Gölü. Bismillah deyib başlayin!
Farscadan çevirən Umud Urmulu
farsca Qaynaq: http://tinyurl.com/27wlel2