Azəri, Azərbaycanli Termləri Türklüyüümzü inkar Edir

Azərbaycan Türklərinə azəri deyilməsi artıq adi hal alıb. Bir qayda olaraq həm azərbaycanlılar özləri, həm də başqa xalqların nümayəndələri Azərbaycan Türklərinə bu cür xitab edirlər. Maraqlıdır ki, bu ifadə yalnız Azərbaycanın türk əsilli vətəndaşlarına xitabən deyilir. Yəni məsələn, ölkədə yaşayan başqa millətlərin nümayəndələrinə bir çox hallarda öz milli kimlikləri ilə müraciət edirlər. Tutalım ki, kürd, ləzgi və ya talışlar məxsus olduqları xalqın adı ilə müraciət edilir. Ancaq Azərbaycanın türk əhalisi ölkənin adının qısaldılmış forması ilə yəni azəri kimi çağırılır.
Oxşar müraciət forması İranda yaşayan etnik Azərbaycan türklərinə də edilir. Onlar da azəri adlandırılırlar. Xüsusən də Türkiyədə bu cür müraciət geniş yayılıb və qardaş ölkə vətəndaşları bizləri bir qayda olaraq azəri deyə çağırırlar.
Ancaq bu adlandırma yanlışdır və zaman-zaman Azərbaycan ziyalıları, alimlər bu ifadənin doğru olmadığı haqda fikirlərini açıqlayıblar. Bu günlərdə şair Fikrət Sadıq yenidən bu mövzuya toxunub və Azərbaycan türklərinin azəri adlandırılmasını tənqid edib. Azəri kəlməsinin ilk dəfə İranda fars millətçiləri tərəfindən ortaya atıldığını bildirib. Eyni zamanda F.Sadıq məqaləsində Ədalət Tahirzadənin “Kəsrəviçiliyin kökü, özəyi, ardıcılları, dirilməsi” məqaləsinə istinad edib.
Qeyd edək ki, son zamanlar adlar və soyadlarla bağlı məsələnin gündəmə gəlməsini nəzərə alaraq mövzuya aid mütəxəssis rəyi almaq qərarına gəldik. Tədqiqatçı Ədalət Tahirzadə bildirdi ki, Azərbaycan türklərinin azəri adlandırılması kökündən yanlış bir məsələdir. Həmsöhbətimizin fikrincə, azəri kəlməsi və ümumiyyətlə türk kimliyinin gizlədilməsi Azərbaycanı işğal edən və əsarətdə saxlamaq istəyən imperiyalar tərəfindən ortaya atılıb: “Azərbaycan ərazisində yaşayan türklər tarix boyu türk adlanıb. Həm cənubda, həm də şimalda yaşayanlar türk hesab olunublar. Bu gün də Güney Azərbaycanda yaşayan 40 milyon həmvətənimiz özlərini türk adlandırır. Ancaq bizi azəri adlandırırlar. Necə ola bilər ki, bir millətin iki adı olsun. Onlar öz dillərinə türk dili deyirlər, biz dilimizə Azərbaycan dili deyirik. Bir dilin necə iki adı ola bilər?”
Ə.Tahirzadə qeyd etdi ki, azəri kəlməsi ilk dəfə ötən əsrin əvvəllərində ortaya çıxıb. Belə ki, sovet hakimiyyəti Azərbaycan türklərinin milli kimliklərinin unutdurulması üçün ilk olaraq Azərbaycanda dilin və millətin adının dəyişdirilməsinə əl atıb. Maraqlıdır ki, paralel olaraq oxşar proses İranda Pəhləvi xanədanlığı tərəfindən həyata keçirilib: “Bu, çar Rusiyası vaxtı ortaya atılmış və sonralar Stalin tərəfindən reallaşdırılmış türk millətini parçalamaq planı idi. SSRİ-nin ilk konstitusiyasında ilk dəfə türk sözünü azərbaycanlı sözü əvəz elədi. Bu prosesi sovetlər və Stalin aparırdısa, İranda da bu işi Pəhləvi rejimi davam etdirirdi. 1926-cı ildə Kəsrəvi azəri məsələsini ortaya atdı. Kəsrəvi iddia edirdi ki, azərilər qədim farslardır, fars dilində danışıblar. Ancaq sonradan bu farslar türkləşib türk dilində danışıblar. 12-15-ci əsrdən sonra qədim farslar türkcə danışmağa başlayıblar. Kəsrəvi iddia edirdi ki, indiki Azərbaycan əhalisi qədim azərilərdir, yəni farslar. Bu məsələdə sovetlər birliyi ilə Pəhləvi rejiminin siyasəti üst-üstə düşdü. Yəni hər ikisi bu bölgənin türklərini öz adından məhrum etməyə çalışırdılar. Azəri qondarma bir addır. Türk millətini parçalamaq üçün Pəhləvi rejiminin ortaya atdığı addır. Təəssüf ki, Türkiyədə də bu sözü işlədirlər. Bununla da yanlış yapırlar. Onlar da bizi türk kimi qəbul etməlidirlər. Azəri sözünü Türkiyədə ilk dəfə yanılmıramsa, ilk Türk ensiklopediyasında Mehmed Fuad Köprülüzadə ortaya atıb və azəriləri Azərbaycanın türk əhalisi kimi qeyd edib. Bundan sonra Türkiyədə Azərbaycan türklərinə azəri deyilir”.
Azərbaycan Türklərinə “azərbaycanlı” deyilməsinin də doğru olmadığını deyən, həmsöhbətim “azərbaycanlı” sözünün bu torpaqlarda yaşayan bütün millətləri özündə birləşdirdiyini və bu səbəbdən də bir millətə şamil edilməsinin yanlış olduğunu dedi: “Azərbaycanda yaşayan bütün millətlər azərbaycanlıdır. Ancaq rəsmi statistikada bu azərbaycanlıların içərisində türk yoxdur. Bütün azsaylı xalqların hər birinin adı olduğu halda, bu ölkənin ən çoxsaylı vətəndaşı olan türkün adı yoxdur.

KƏNAN
Qaynaq

PKK Dağlıq Qarabağı «su yolu»na döndərib

Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejimlə kürdlərin terrorçu PKK (Kürd Terror Örgütü) təşkilatı arasında əlaqələr güclənməkdədir.
Dağlıq Qarabağ və işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərində PKK (KONGRA-GEL) yaraqlılarının məskunlaşması barədə iddialar səngimək bilmir. Bunu, adını dəyişib KONGRA-GEL qoysa da, mahiyyəti dəyişməyən PKK-ya yaxın olan media strukturları da dolayısıyla təsdiqləyirlər.
PKK-nın Almaniyada və ümumiyyətlə, Avropada aparıcı kütləvi informasiya vasitələrindən biri sayılan “Özgür Gündəm” qəzeti “Kürdüstanın azadlığı uğrunda mübarizə aparan kürdlər və Dağlıq Qarabağın azadlığı uğrunda vuruşan ermənilər”, yəni kürd və erməni terrorçuları arasında əlaqələrin inkişafından məmnun qaldığını gizlətmir.
Qəzetin fikrincə, bu əlaqələr nə qədər möhkəm və sıx olarsa, Ermənistanla kürdlər arasındakı təmaslar və işbirliyi bir o qədər inkişaf edər.
Postsovet məkanındakı kürdlərin əsas kütləvi informasiya vasitələrindən biri sayılan “Kurdistan” saytı da Dağlıq Qarabağdakı ermənilərlə PKK mənsubları, habelə İraqın şimalındakı “Kürdüstan Muxtariyyəti” arasında təmasların olduğunu vurğulayır.
PKK ilə qarabağlı erməni separatçıları arasında əlaqələrin “səhman”da saxlanması istiqamətində MDB Kürdləri İttifaqının da xüsusi rol oynadığı bildirilir.
Məhz bu səbəbdən sözügedən təşkilatın mənsubları sürəkli olaraq Dağlıq Qarabağa səfərlər edir, Xankəndidəki separatçı rejimin rəhbərləri ilə danışıqlar aparırlar.
Onların başlıca məqsədləri ermənilər və kürdlər arasında işbirliyinin təmin olunması ilə yanaşı, PKK-nın Dağlıq Qarabağdakı obyektlərinin normal çalışmasını nəzarətdə saxlamaqdır.
Ermənistanın hakimiyyət dairələri məsələ ilə bağlı hər hansı açıqlama verməkdən qətiyyətlə boyun qaçırsalar da, İrəvandakı ictimai və qeyri-hökumət təşkilatları PKK yaraqlılarının Dağlıq Qarabağda istirahət və təlim məqsədilə “tez gələn qonaq”lar olduqlarını deyirlər.
Politoloqların fikrincə, hazırda Dağlıq Qarabağa kürdlərin kütləvi və ya genişmiqyaslı köçü barədə danışmaq üçün yetərincə faktlar olmasa da, ən müxtəlif terror təşkilatlarının Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində məskunlaşmaları artıq danılmaz fakta çevrilib.
Cənubi Qafqaz Siyasi Tədqiqatlar Fondunun eksperi Vaja Lordkipanizde Milli.Az xəbər portalına verdiyi açıqlamasında bildirdi ki, Dağlıq Qarabağ və Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərindən müxtəlif terror qruplaşmalarının yararlanmaları barədə rəsmi Bakı indiyədək dəfələrlə bəyanatlar verib.
“Bizə çatan məlumatlarda da deyilir ki, PKK ilə yanaşı, müxtəlif terror təşkilatları Dağlıq Qarabağda və işğal edilmiş ərazilərdə təlim-hazırlıq bazaları yaradıblar. Bu çox ciddi məsələdir və ona görə də müvafiq beynəlxalq təşkilatlar bu problemlə bilavasitə məşğul olmalıdır”, – V.Lordkipanidze söyləyib.
Politoloq Mübariz Əhmədoğlu isə hesab edir ki, Dağlıq Qarabağda PKK ilə yanaşı, digər terror təşkilatlarının bazalar yaradaraq işğal altındakı ərazilərdən ən çeşidli məqsədlərlə istifadə etmələrinə dünya birliyi ilə beynəlxalq təşkilatlar ciddi reaksiya verməlidir.
“PKK ilə yanaşı, müxtəlif ərəb ölkələrindəki radikal və terrorçu təşkilatların da Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejim ilə əlaqələri var. Həmin təşkilatlar işğal altında olan ərazilərimizdən yararlanırlar. Terrorçuların Dağlıq Qarabağda təlim keçmələri əslində işğal edilmiş ərazilərimizdə radioaktiv tullantıların basdırılması, narkoplantasiyaların salınması, tarixi abidələrin məhv edilməsi və s. məsələlərlə kompleks şəkildə baxılası problemdir. Azərbaycan bu məsələlərlə bağlı rəsmi mövqeyini indiyədək dəfələrlə və sürəkli olaraq ortaya qoyub. Dağlıq Qarabağ və Azərbaycanın işğal edilmiş digər torpaqları nə qədər ki, beynəlxalq birlik üçün nəzarətsiz ərazi qismində qalacaq, erməni separatçıları və terrorçular özlərini rahat hiss edəsidir”, – M.Əhmədoğlu söylədi.
Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejim və terrorçu PKK təşkilatı arasındakı əlaqələr barədə Azərbaycanın rəsmi mövqeyinə gəldikdə isə, ölkə XİN-ni bununla bağlı konkret bəyanatlar verib.
“Bu məlumatlar çox ciddi qəbul edilməlidir, çünki burada 3 əsas amil var. Birincisi ondan ibarətdir ki, PKK terrorçuları məhz Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində yerləşdirilir. Azərbaycan bu gün obyektiv faktlara görə həmin ərazilərə nəzarət edə bilmir. İkincisi, həmin ərazilər hal-hazırda terrorçuluqda böyük təcrübəsi olan Ermənistan tərəfindən nəzarət altındadır. Üçüncüsü, təbii ki, bu gün PKK bir terrorçu təşkilat kimi çox fəaldır. Onların həm fəaliyyəti, həm də bəyanatları buna birbaşa olaraq dəlalət edir. Ona görə bu 3 amil onu göstərir ki, bu təhlükə çox ciddidir və ona görə də yalnız Azərbaycan deyil, ümumiyyətlə region dövlətləri və beynəlxalq təşkilatlar da buna müvafiq olaraq ciddi reaksiya verməlidirlər. Azərbaycan da özü təhlükələrə qarşı mübarizə aparmağa qadirdir, eyni zamanda müvafiq dövlətlərlə də siyasi çərçivədə əməkdaşlığı davam etdirir”, – XİN açıqlamalarında vurğulanıb.
Qaynaq

altı Böyük yönətici etkisizliki və Urmu Gölünün Ölümü + Bəlgələr və Görütülər

Iran başbaxaninin yardımçısı dedi ki: iki başbaxan yardımçısı və üçün böyük bələdiyə başxani 1387 inci ilin mehr ayinin 27sində bir araya toplanıb və Urmu Gölünün quramasina Qarşı olaarq bir Bəlgə və sənəd imzalayiblar elə ki bu Bəlgələri açağıda Görürsünüz:

Eləcə ki bu bəlgələrin iç ayzılarında Görünür bu sənədi imzalayanlar Urmu gölünün Qurumasinin önəmi və onun gərgin Durumunu xatirladaraq bu sənədləri imzlayiblar.
Bu Bəlgələri imzlayanalr bir neçə örgüt və NGO dəyillər bəlkə iranin başbaxanin birinci yardımçısı və onun çevrəsində olan Ulusal Örgütlərdilər. Və belə deməliyəm ki irdə siyasal abxımdan Güclü və önəmli olan insalardandilar.
Ancaq elə ki irdə bir normal işdir ki Sözlər və alınan qərarlar yanlız kağaz üstündə qalar bu Qərardan da bir iş ki Urmu gölünün Qurumağına qarşı ola alınmadi. Çevrə Uzmalarin dediyinə görə Urmu Gölü üç il içində tam quruma təhlükəsilə qarşı – qarşıyadir.
Gərçəkdən bu Ulusal Örgütlər və siyasal insanalr bu bəlgələr və sənədlər imzalamasaydilar bu durumdan pis və kötü nə ola bilrdi? Təməldən bu örgütlər və toplantilar nə üçün olur? Bu bəlgələr və sənədlərim imza olub olmamasi nə işə səbəb olurdu?
Üstdə imzalanan Bəlgə və sənədlər və bu Görütülərdə Urmu gölülün Durumu

Yeni xəbər gəlib ki çevrə və siyasla örgütlər Urmu gölünün Qurumasila bağli 12 plan hazilayiblar. əyər bu planlarla Urmu Gölünün Qurumasinin önü alına əminəm ki neçə il bundan öncə Urmu gölü indiki durumda olmazdi.
Örgütlər və siyasla insanlar! Bu siz bu da Urmu Gölü. Bismillah deyib başlayin!
Farscadan çevirən Umud Urmulu
farsca Qaynaq: http://tinyurl.com/27wlel2

1.700 milyard litir Su Urmu Gölünə tökülən Barajlara yığışılıbdır

Urmu Gölü təhlükədədir. Həm özü və həm Urmu Gölünün Çevrəsi, Adalaridna yaşayan Canlı və çeşitli Heyvanlar, bitkilər, Urmu gölü çevrəsində buunan yerlı Ulus, əkinçilik və hər şəy ki Urmu Gölü və Çevrəsilə bağlıdır Təhlükədədir. Bu Sözləri hamı deyir, bu dəfə Hüseyn AbbasNejad Batı Azərbaycan Örgütnün Yönəticisi bu sözü deyərkən söylədi ki Sözdən heç bir fayda olamaz iş görmək lazim.
Hüseyn Əbabsnejad söylədiyi danışmada belə dedi ki: yerlı insanların rolu Urmu Gölünün Qurumasinin qarşısını almaqda son dərəcə önəmlidir və keçmişdəki qonularda biz bunu görmüşük. Onun dediyinə görə 3000 tənəf(hektar) Urmu Gölünün Çevrəsindən Duzluğa çevirilməsi böyük çəvrə fəlakətinə və yerlı insanlara səbəb olub və olacaqdır.
O söylədi ki Xəzər Dənizində su Urmu Gölünə gətirmək plani madi səbəblərə Görə olan bir plan dəyildir ancaq Araz Çayına Tökülən sulardan faydalanaraq bu işi görmək olur. Abbasnejad 29 Baraj(səd) qonusu ki Urmu Gölünə Tökülən sular önündə vurulubdur iddia etdi ki : Urmu Gölünə tökülən sularin önünə almağa çalışmışıq ki bu sular bölgəyə maddi zərərlər vurmaya? Ancaq indiyə dək bu sulardan 30% eləyə bilmişik ki bir araya toplayaq və ardı sel kimin durumlarla maddi zərələrə səbə olurlar.
Abbasnejad söylədi ki: 1.700 milyar litir su Urmu gölünün önündə olan barajlarda yığılıbdır yeni barajlardan qullanaraq yeni 4 milyar su da bu sulara arıtırılıcaqdır. Ancaq bunu söyləməliyəm ki əyər bu sular düz qullanilmasa Urmu Gölünə zərə vuracaqdir?
Abbasnejad deyib ki birinci önəmimiz Urmu gölünə 3.1 milyar su təmin etmək amacıdır? . çalışırıq yeni su qaynaqlıari tapmaqla Urmu gölünün fəlakətinin önünü alaq.
Ababsnejas bu soru ki əyər Urmu gölü Quruyursa nə çevrə fəlakəti bölgədə olacaqdir söylədi ki: əyər Urmu Gölü quruyursa bölgədə ekonomi anlamı olmayacaqdır və əkinçilik çoxlu zərərlər görəcəkdir. Blgədə çoxlu sayda Fırtına ki minlər ton Duzu havaya aparıb və Ulusunu başına yağdırmaya səbəb olacaqdir. ekonomi və çevrə sorunalri və Siyasal sorunlar bir- birilə ilgidə olaraq Urmu gölünün Qurumasi nədənilə Bölgədə durum daha da gərginləşəcəkdir.
Farscadan Azərbaycan Türkcəsicə latincəyə çevirən: Umud Urmulu

Urmiye Gölünün suyunun Geri Çəkilməsi Durumu daha Gərginləşibdir

Doğu Azərbaycanin Əkinçilik yönəticisi dedi ki : indi ki Durmuda Urmu gölünün suyu daha çoc Geri çəkilibdir.
Urmu Gölü qonusunda gərçəkləşən bir Toplantida Məhəmmədiyan Doğu Azərbaycan Əkinçi yönəticisi söylədi ki Doğu Azərbaycan çevrəsində Urmu gölünün suyunun geri çəkilməsi daha çox çevrə fəlakətinə səsəb olacaqdir. Məhəmmədiyanin dediyinə görə Doğu Azərbaycan əkinçi örgütü bir neçə layiəilə Urmu gölünün fəlakətinin qabağını almağa çalışır. Onun verdiyi bilgilərə görə Duzluğa öyrənən bitkilər, bitkilərin əkilməsində dəyişiklər ki Urmu gölünün Duzun çox olmasina öyrənələr, o bölgədə əkinçiliğin az olmasi, içməli suydan az qullanmaq, əkinçilər yerlərını Yeni planlarla suvarmaq, Ulusu bu qonula ilgili bilgiləndirmək, Ulus nan Dövlətin iş birliyi, və ... yollar və yöntəmlərdən qullanmaqla bəlkə səbəb ola Urmu Gölünün qurmua çevrə fəlakəti az ola və bölgədə durum daha gərginləşməyə.
Doğu Azərbaycan Əkinçi Örgütütn yönəticisi olan Məhəmmədiyan dövlətin verdiği söz ki 3.1 milyard su Urmu gölünə yönləndiriləcəkdir qonula ilgili olan örgütlər bu sözü ciddi alıb və ağıllı davrnamları gərəkir. Urmu Gölü bir Çevrə Fəlakəti olaraq bu fəlakətini ardını almaq üçün çoxlu para xərc etməmiş mümkün dəyildir və çalış.mamız gərkir ki Urmu gölü daha bundan artıq Qurumaq təhlükəsilə qarşı- qarşıya olmasin.?
Urmu Gölü ir adlı ölkənin ikinci Gölü  və Güney Azərbaycanin birinci Gölü olaraq ən ciddi Quruma və Çevrə fəlakətilə qarşı – qarşıyadir. Urmu gölü Ulusal parki 102 Adya sahibdir ki bu adlarin üç dənəsində Qoçlar, çeşitli Ceyranlar və başqa Doğal və taysiz heyvanlar yaşamaqdadirlar.
Urmu gölü ulusal parki 537 Tənəf(hektar) olaraq iki bölümdən təşkil olur. 1- Sulu Bölüm 2- Torpaq və Quru bölümü.
1354 ci ildə Urmiye Gölü çevrəsi ir da Ulusal park olub və ir çevrə Örgütünün Qorumasi Bölgələrdən biri olaraq seçildi.
Keçmiş 3-4 il bundan öncədən Urmiye gölü Qurumaq təhlükəsilə qarşı – qarşıya oldu. 1389 ci ildə ən böyük Qurumaq normlarini aşaraq daha durumu gərginləşdi. Elə ki 1389 ci ildə 5 min tənəf(hektar) olan Urmu Gölü çevrəsə 2 min 700 Metrə kiçilib və 3000 metr Urmu gölünün çevrəsi qurudu.
Qaynaq: http://urmiyenews.blogspot.com/2010/11/blog-post_7728.html
Farscadan Çevirən: Umud Urmulu      

Birinci Dünya Savaşı Sırasında Güney Azerbaycan’da Asuri, Ermeni ve Kürt İsyani

Güney Azerbaycan’ın yakın tarihi ciddi şekilde araştırıldığında AzerbaycanTürklerinin Ermeni ve Asuriler tarafından mezalime uğradıkları açık ve net bir şekilde ortaya çıkacaktır. Ancak Güney Azerbaycan’ın yakın tarihinde gerçekleşen bu olayların mahiyeti, failler ve sebep-sonuçları tam anlamı ile belirsizliğini korumaktadır. Bu belirsizlik günümüzde Güney Azerbaycan Türkleri ve Ermeniler arasında olan ilişkilerin de analizini ciddi şekilde zorlaştırmaktadır. Yazımızın amacı Güney Azerbaycan tarihinin en karanlık olayı olarak bilinen Ermeni ve Asuri ayaklanmasına ışık tutmaya çalışmaktır. Yazımız üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde Güney Azerbaycan’ın jeopolitiği ve büyük güçlerin çatışması, ikinci bölümde söz konusu ayaklanmanın tarihi temelini oluşturan Misyonerlik faaliyeti üçüncü bölümde ise ayaklamanın mahiyeti anlatılacaktır. Güney Azerbaycan’ın Jeopolitik Konumu ve Büyük Güçlerin Rekabeti Güney Azerbaycan Hazar denizi, Akdeniz ve Hint okyanusunun oluşturduğu üçgen arasında bir köprü ve orta doğunun kıtalarla münasebetini sağlayan stratejik konuma sahip coğrafyadan ibarettir. Ayrıca Bakü ve Musul petrollerine ulaşılabilecek bir yerde bulunması da bölgenin önemini arttırmaktadır. 1 Bu yüzden Güney Azerbaycan I. Dünya Savaşından önce de büyük güçlerin çekişme alanı haline gelmiştir. Güney Azerbaycan Rusya’nın Orta Doğudaki Yayılma Politikalarında kilit bölge konumunda olduğu için İngilizlerle yaptıkları 1907’i anlaşması ile Güney Azerbaycan’ı askeri nüfuz bölgesi ilan ederek, 1912’de işgal etmiştir. Ruslar 19. yüzyıldan itibaren Türkiye’nin doğusu ile daha yakından ilgilenmeye başlamıştı. Güney Azerbaycan’ın Osmanlı arazisi ile 450 KM ortak sınırı bulunmaktadır. Doğu Anadolu’dan İskenderun körfezine ve oradan Akdeniz’e inmek Rusya’nın temel politikası idi. Bunun için Güney Azerbaycan üzerinden Doğu Anadolu’daki etnik ve sosyal yapıdan yaralanarak Osmanlıya karşı Kürt, Ermeni ve Asurileri kışkırtmaya çalışıyordu. Lazeryev I. Dünya Savaşı’nda Rusların planı hakkında yazıyordu: “Kafkas Savaş Bakanlığı (KBO) savaşın ilk günlerinde Kürt, Ermeni ve Asurilerin (Nesturi) İsyanı için 25 bin silah, 12 Milyon mermi ve 25 bin ruble ayırmıştır. Azerbaycan’dan İsmail Ağa Simko ve Osmanlıdan Şeyh Abdulkadir, Abdulrezzak Bedirhan ve başka Kürt aşiretleri bu isyanda iştirak etmek için hazır olduklarını ilan etmişlerdir. Ama bu plan başarılı olamayınca Ruslar Ermeni ve Asurileri örgütlemeye ve profesyonel ordu kurmaya başladı”.2 İngiltere ve Fransa da Osmanlı’ya karşı Azerbaycan, Kafkasya ve Osmanlı topraklarında yaşayan Kürt, Ermeni ve Asurileri harekete geçirmeyi planlıyordu. Bu yüzden Asuri ve Ermeni liderleri ile diyaloga girmek için Culfa yolu ile Urmu’ya gelip görüşmeler düzenlediler. 3 İngiltere Güney Azerbaycan üzerinden Kafkasya ve Bakü petrolünü ele geçirmek niyetinde idi. Osmanlı devleti de (ittihatçılar) Güney Azerbaycan ve Kafkasya üzerinden Türkistan’a ulaşabilmek ve burada hakimiyet kurabilmek için gizli, geniş ve kapsamlı çalışmalar yürütürdü. Türk savaş planlarında Güney Azerbaycan’a önemli yer verilmiştir. Doğu Anadolu üzerinden herhangi bir planın hayata geçmesi için Güney Azerbaycan çok önem taşıyordu.4 1906’da Rusya Japonya ile Savaştan zayıf düşünce Osmanlılar bölgeyi ele geçirdi. Ama 1912’de 1. Balkan savaşı sırasında Azerbaycan’dan geri çekilmek zorunda kalınca Ruslar bölgeyi yeniden işgal etti.5 Böylelikle Rus, İngiliz ve Osmanlı devletleri Güney Azerbaycan’ı ele geçirmek için büyük bir mücadeleye girmiş ve Güney Azerbaycan I. Dünya Savaşının büyük meydanlarından biri haline gelmiştir. Güney Azerbaycan’ın Batısında Misyonerlik Faaliyetleri Abbas Mirza Azerbaycan’da misyonerlerin faaliyetlerini yasaklamış ve misyonerleri yabancı güçlerin casusları olarak niteleniyordu. O’nun ölümünden sonra Bazel misyonerleri Şuşa’dan ve Amerikan misyoneri Perkinz, İstanbul’dan Tebriz’e gelerek 13 Ekim 1834’te ilk toplantılarını düzenlediler. 6 Misyonerler dini hizmetlerin yanı sıra politika ile de ilgileniyor batı devletlerinin çıkarlarına hizmet ediyorlardı. Batı devletleri ise misyonerler kanalı ile bölgedeki etnik gruplarla bağlantı kurup bu grupları kendi amaçları doğrultusunda kullanıyordu. Batı Azerbaycan bölgedeki coğrafi konumu ve etnik çeşitliliğinden dolayı misyonerlik  faaliyetlerinin merkezi haline geldi. Urmu’da bulunan Amerikan misyoneri Samuel Rey 1862’de İstanbul ve Petersburg’daki elçiliklerine şöyle yazıyordu: “Rus Devletinden, Azerbaycan’a hücum etmesi ve burada bulunan Nesturileri koruma altına almasını istemeliyiz böylelikle bölgede Hıristiyanlığın gelişmesinin önünü açmış oluruz”.7 Tebriz’deki İngiltere konsolosu Çarlz Stwart “Amerika Perzbitrleri, Angilikon Kilisesi, Rum Katolikleri ve Rus Ortodoks Kilisesi yalnızca Urmu’ da faaliyet gösterir Azerbaycan ve İran’ın daha çok Hıristiyan nüfusuna sahip diğer büyük şehirlerinde hiçbir dernek ve misyonerlikleri bulunmuyor” diyeyazıyordu8. Amerikan misyonerleri Perkinz ve Grant 1835 yılında Urmu’nubölgedeki faaliyetleri için merkez olarak seçtiler ve çalışmaya başladılar. 6 ayiçinde Urmu ve civarında 50’den fazla okul açıldı. Bu misyonerlerin Urmu’dakifaaliyetleri yılda 50 bin dolara mal oluyordu. Amerikan misyonerlerinin 80 yıllık çalışmaları sonucu Urmu’daki Nesturiler Rus Ortodoks kilisesine tabi oldular. Bu da Rusya’nın Azerbaycan’da nüfuzunun artmasına sebep oldu.Rus dışişleri bakanı A.A.Noratov 7 şubat 1914’te yazdığı bir mektupta, Nesturilerin Ortodoks dinine geçmelerinin çok önemli olduğunu ve bunun siyasi açıdan olumlu sonuçlar doğuracağını söylüyordu9. 1898’de Azerbaycan’da yaşayan 25 bin Nesturi’den 20 bin kadarı Rus Ortodoks kilisesine katılmıştı. Amerikalılar dışında İngilizler de Kürt Ermeni ve Nesturileri misyonerlik çalışmalarının hedefi olarak seçmişlerdi. Asur Misyonerlik Komitesi adı altında faaliyetlerini yürüten Angilikan kilisesi 1903 yılında bu komiteni Urmu’dan Van’a taşımayı uygun gördü.10 Rusya’nın Urmu misyonerliği Rusların Osmanlı ve Güney Azerbaycan’da yürüttüğü politikaların merkezi konumuna gelmişti. Rusya’nın İstanbul büyük elçisi Giers “Bizim şimdiki görevimiz misyonerlik aracılığı ile Asurilerle irtibat sağlamaktır” diye yazıyordu. Ayrıca Kürtlerle de iyi ilişkilerin devam etmesinin gerektiğini belirtiyordu. 11 Rus Ortodoks misyonerliği Batı Azerbaycan bölgesindeki Asuriler üzerinde söz sahibi olmuştu. Salmas piskopolosu Sergey: “Rusya,misyonerlik faaliyetleri ile paralel olarak siyasi misyonunu da geliştirmelidir” tezini savunuyordu12. Bölgede misyonerlik faaliyetini yürüten diğer bir devlet de Fransa idi. 1840 yılında Papa tarafından gönderilen Fransız Lazaristler Nesturilerin arasında faaliyet göstererek onları Katolik yapmak için uğraşmış ve Katolik olmayı kabul eden Nesturiler” Keldani” adını almışlardır13. Savaştan önce bunların sayısının 40 bin olduğu sanılır. Bu arada Fransa kendisini Güney Azerbaycan ve Osmanlı’daki Katoliklerin hamisi olarak görüyordu. 1914-1918 Güney Azerbaycan’ın Batısı Batı Azerbaycan’ın merkezi Urmu şehri, savaştan önce Azerbaycan’ın zengin ve gelişmiş şehirlerinden biriydi ve Tebriz’den sonra ikinci büyük şehir sayılırdı. Başkent Tahran’da sinema bulunmazken bu şehirde sinema ve tiyatro salonları mevcuttu. Bu şehrin Kürtler tarafından talanı sırasında Simko’nun yağmaladıkları arasında 50’den fazla piyano bulunuyordu14. 40-45 bin nüfusu olan şehirde 3 bin Kürt ve yaklaşık 10 bin Nesturi ve Ermeni yaşıyordu. Ayrıca Urmu Gölü ile Osmanlı sınırları arasında Kürt aşiretlerinin yanı sıra 45 bin kadar Hıristiyan azınlık da (Ermeni, Asuri, Keldani) yaşıyordu. Asuri ve ermeniler Urmu’nun güneyinde 300 ve Salmas’ın kuzeyinde 60 köyde tarımcılık işleriyle uğraşarak geçimlerini sağlıyorlardı. Yabancı gezginlerin yazdığına göre bu köyler çok gelişmiş ve güzeldi ve Asuriler herhangi bir sorun olmadan Azerbaycan Türkleri ile huzur içinde yaşıyorlardı. I. Dünya Savaşı başlamadan önce Urmu Savaş Sahnesine dönüştü. Kürt aşiretleri Ekim 1914’de Urmu şehrine saldırmaya başladı. Ruslar Nesturilere 3 bin kişilik takviye gücü ve silah gönderdi. Bu birliklere karşı harekete geçen Osmanlı ordusu ve bir aşiret taburu Urmu ve Salmas arasındaki bölgeyi işgal etti. Osmanlı devletinin savaşa girmesi ile bölgedeki tansiyon iyice yükseldi. Kürtler cihat adı altında dağlardan inip, ayrım yapmadan önlerine gelen köyleri yağmalamaya başladılar. Rus silahları ile donatılmış Ermeni ve Asuri birlikleri de Azerbaycanlıları katletmeye başladılar. Osmanlılar Sarıkamış’deki büyük askeri harekata başlayınca Ruslar Güney Azerbaycan’daki kuvvetlerini geri çekmek zorunda kaldı. Türk ordusu 4 ocak 1915’te Urmu’nu ve 14 Ocakta ise Salmas’ı ele geçirdi.r usların geri çekilmesi ile yaklaşık 20 bin Nesturi ve Ermeni de şehir ve köylerden kaçmaya başladı. Kış mevsimi olduğu için yaklaşık bin kişi yollarda öldü. Kaçmaya fırsat bulamayanlar ise Amerikan hastanesi ve Fransız misyonerlik merkezine sığındı. Bu arada Azerbaycanlılar birçok aileye kucak açıp evlerine aldı. Osmanlı ordusunun önünden hareket eden Begzada, Herki ve Zaza Kürt aşiretleri şehri işgal edip yağmaladılar. 2 gün sonra Osmanlı ordusu şehre gelince bu talana son verdi. Bu sırada Amerikan hastanesinde tifüs ve başka hastalıklar yayılmaya başladı. Filip Prays’a göre Hıristiyanlardan 5 bin Azerbaycanlılardan ise 15 bin kişi salgın hastalıklardan dolayı yaşamını yitirdi15. Mart’ın birinde Ruslar harekete geçip Salmas ve Urmu’nu işgal etti.Ama Nisan başında Türk birlikleri Halil Paşa komutası altında Van Gölü’nün güney kıyısından yola çıktı ve 16 Nisan da şehri geri aldı. 1 Mayıs’ta ise Salmas’ın kuzeyinde mevzilenen Ruslara saldırı düzenlendi. Ama Osmanlı ordusunun yanında yer alan Kürtler savaş başlar başlamaz meydanı terk edip kaçtılar. Halil Paşa ordusunu geri çekmek zorunda kaldı dolayısıyla 20 Mayısta Ruslar yeniden Urmu’ya girdi16. Ermeni ve Asuri birlikleri intikam amacı ile şehir ve köylere saldırıp katliama başladı. Osmanlı arazisinde yaşayan Asuriler(Cilo) 17 gelecekte geniş bir özerklik vadi üzerine Ruslara katılıp 10 mayısta Osmanlıya karşı savaş ilan ettiler. Bu tarihte Patrik Marşimun bir açıklama yaparak Türk yönetimine karşı 20 bin askeri gücü ile Rusların ve İngilizlerin yanında yer alacağını söyledi. Bununüzerine Osmanlı hükümeti isyanı bastırmak için Doğu Anadolu’ya bir askeri birlik gönderdi.18 1915 Ağustos ayında Asuriler Osmanlı ordusu tarafından hezimete uğrayıp patrikleri Marşimun’la birlikte Güney Azerbaycan’a doğru kaçamak zorunda kaldı19. Misyonerler bu kişilerin sayısını en az 35 bin olarak belirliyorlar. Rus ve Ermeni güçlerince desteklenen bu grup zorbalığa başlayıp köy ve şehirleri özellikle Urmu pazarını yağmaladılar ve karşı çıkan herkesi öldürdüler. Bu zamana kadar Azerbaycanlılarla huzur içerisinde yaşamış olan yerli asuriler de katliama katıldı.20 Bu olaylarda binlerce Azerbaycanlı katledildi. 1917 devriminde imparator Nicolay hakimiyetten düştü. Aralık’ın sonunda Ruslar Almanya ve Osmanlı ile Savaşın durdurulmasına dair Brest-Litofski anlaşmasını imzaladı ve Rus ordusuna Haziran 1917’de cepheden çekilme emir verildi. Rus Saldat ve Kazakları savaş meydanından geri çekilirken şehir ve köyleri yağmalamaya başladı. Urmu pazarını yağmaladıktan sonra ateşe verdiler. Ruslarla birlikte Osmanlı cephesinde savaşan Ermeni ve Asuri birlikleri de bu bölgeye geldi. Rusya’nın devrimci yönetimine tabi olmak istemeyen 800 Rus subayı Urmu’da kalıp Asuri birliklerini eğiterek Ermeni, Asuri ve Keldanilerden oluşan 20 bin kişilik bir Hıristiyan ordusu yarattı. İran’daki Rus desteğini kaybeden İngilizler de Asurilere destek vererek oluşan boşluğu doldurmaya çalışıyordu. Tiflis’ten çok sayıda İngiliz ve Fransız subayı Asuri birliklerini desteklemek için bölgeye gönderildi. Amerikan misyonerleri Nesturilerin savaşa devam etmelerini sağlamak için Rusların bölgeyi terk ederken sattıkları silahları satın alarak onlara verdi. Marşimun, Aga Petros ve başka Ermeni ve Asuri liderleri Salmas’tan Urmu’ya gelerek Amerikan misyoneri doktor Şet, Rusların eski konsolosu Nikitin ve 72 kişilik Fransız heyeti ile birlikte çalışmalara başladılar. MUTWA adlı Hıristiyan bir kurul yönetimi ele geçirdi. Asuriler bölgede hakim olduktan sonra büyük bir katliam gerçekleştirerek 3 gün içinde 10 binlerce insanı özellikle çocuk ve kadınları öldürdüler. Şehir ve köylerden kaçanlar ise kışın soğuğunda ovalarda can verdi. İngilizlerin aracılığıyla şakak aşiretinin lideri Simko, Marşimun’la bir Kürt- Asuri ittifakı kurma girişiminde bulundu. Asuriler gelecekte bu bölgeyi ele geçirmek niyetindelerdi. Patrik Marşimun’u buluşmaya davet eden Simko da aynı düşünceyi taşıyordu ve Güney Azerbaycan’ın batısında bir Kürt devleti kurmak peşinde idi.21 Salmas şehrinin yakınlarında Köhneşehir’de görüşme sırasında Marşimun Azerbaycan’ın Kürtlerle Asurilerin ortak ülkesi olduğunu ve birleşerek Tebriz’I ele geçirebileceklerini söyledi. Simko Asurilerle beraber hareket edeceklerine söz verdi fakat Marşimun’u kapıdan çıkarken sırtından vurarak öldürdü. Adamları da Marşimun’la gelen 140 kişiden çoğunu öldürüp Simko’nun kalesi sayılan Çehrik’e kaçtılar. Haberi alan Asuri ve Ermeniler Petros Ağa liderliğinde Köhneşehr’i kuşatıp ateşe verdiler, yaklaşık bin kişiyi öldürdüler. Urmu’da da intikam amacı ile kapı kapı dolaşıp buldukları herkesi katıl ettiler. Simko’nun bu davranışı 10 binlerce Azerbaycanlını n ölümü ile sonuçlandı. Araştırmacıların çoğu İngilizlerin Marşimun’u Rusların çıkarlarına hizmet ettiği için öldürdükleri görüşünde birleşiyorlar. Çünkü bu olaylar sırasında İngiltere’nin ünlü casusu kolenel Lorens(Arabistan Lorensi) Simko güçlerinin başında duruyordu. Nahidi -Azer’e göre İngiltere hem Marşimun hem de Simko’ya Batı Azerbaycan’ın hakimiyetini vadetmişti. Burada tek engel Şeyh Muhammet Hiyabanî ve Azerbaycan Demokrat partisiydi.22 1918 ocağın sonunda Rus ordusunun geri çekilmesi ile Tebriz’de Hiyabanî liderliğinde (Nikitin’e göre Noberi Liderliğinde) Demokrat Partisi denetimi ele geçirdi23. Urmu’dakı olaylar Tebriz’in harekete geçmesine sebep oldu.Olaylarla ilgili Teceddüt gazetesinde şu ifadelere yer alıyordu: “Asurileri kışkırtan kimdir? 6100 kişinin ölümünden kim sorumludur? Bu olayların sorumlusu Asurileri silahla donatan Amerika misyonerleridir. Gençlerimiz annelerimizin Ermeni ve Asurilerin esiri olmasına izin vermeyecektir, biz savaşa hazırız”.24 Demokratlar bir yandan Asurilerle müzakereye otururken, diğer yandan stratejik öneme sahip ve işgal döneminde Rusların ağır silahlarının deposu olan Şerefhana Limanı’nı korumaya çalışıyordu Hiyabani’nin emriyle bir gurup mücahit limanı ele geçirme çabasında olan Asuriler’i Hoy şehrine kader geri çekilmeye zorladı. Hoy mücahitlerinin savaşa katılmasıyla Salmas şehri de Azerbaycan halk ordusunun eline geçti. Ama bir kaç gün sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Nikitin: “Demokratların bu hareketi bizim Urmu’da mahsur kalıp etkisiz hale gelmememize neden oldu” diye yazıyordu.25 Mayıs ayında Osmanlı ordusunun birlikleri sınırı geçerek Hoy’a geldi ve oradan da Salmas’a hücum etti. Birkaç günün içinde Asuriler geri püskürtüldü. İngilizlerin emri ile Ermeni general Andrianik arkadan Osmanlılara saldırmak için Hoy’a doğru yola çıktı. Osmanlı ordusu gelinceye kadar Hoy halkı tarafından büyük bir direnişle karışılaşıp bu kenti alamadı. Osmanlı ordusu tarafından mağlup olan Ermeniler geri çekilerek İrevan’a döndü. Asuriler ise İngiliz ordusundan yardım talebinde bulundu. Sekiz Temmuz’da bir İngiliz subayı uçakla Urmu’ya gelip, yardım etmeye hazır olduklarını bildirdi. Asuri ve İngiliz birliklerinin iki hafta sonra Sayınkale’de bir araya gelmeleri kararlaştırıldı. Bu şehirde onlara silah ve sursat verilecekti. Asuriler Soğukbulak yönünden yollarını açmak zorundalardı. Fakat Savaş uzayıp şehirde yenildiklerine dair haberler yayılınca 60 bin Asuri kenti terk edip kaçtı.26Arkaları nda ise Simko’nun adamları vardı. İki Ağustos’ta Türk ordusu Urmu’ya girdi ve büyük coşku ile karşılandı. Kaçmakta olan Asuri ve Ermeniler 19 gün sonra İngiliz birliklerine ulaştı. İngilizler mültecileri Hemadan’a oradan da Bağdat’a gönderdi. Böylelikle Azerbaycan uzun bir işgal ve zulüm döneminden sonra Asuri kabusundan kurtuldu, Yabancı devletlerin ve misyonerlerin sebep olduğu olaylarda 130 bin Azerbaycanlı ve 55 bin Asuri ( Azerbaycan ve Osmanlı topraklarında) savaş, açlık, soğuk ve hastalıklardan dolayı yaşamını yitirdi. Savaş bittikten sonra Osmanlılar Azerbaycan’ı terk ettiler ama Osmanlı ordusu ile gelen yüzlerce Kürt ağır silahları ile Çehrik’e gelip Simko’ya katıldı.4 yıl boyunca ağır kayıplar veren Azerbaycanlılar şehir ve köylerine dönmeye başladığında Simko’nun yağmacı güçleri ile karşılaştılar. Binlerce insane öldürülerek, Urmu, Salmas ve çevresi Simko’nun eline geçti. Simko isyanında Urmu şehri iki yıl boyunca onun zulmüne maruz kaldı. Bu yıllarda Kürtler büyük cinayetlere sebep oldular27.

Sonuç

Asuri isyanı sonucu Azerbaycan’ın bu bölgesi otanmaz yaralar aldı. Kacar hakimiyetinin zaafa uğramasıyla yaranan otorite boşluğu bir yandan, diğer yandan Rus işgali döneminde Azerbaycan mücahitlerinin etkisiz hale getirilmesiyle Azerbaycanlılar savunmasız kalmışlardı. Bu ise Azerbaycan Türklerinin güç kaybetmesine neden olmuştu. Ticaret ve tarımla uğraşan ve yerleşim düzeni içinde yaşayan Azerbaycanlıları n bu isyan sonucu üretim ve mali güçleri tükenmiştir. Kürtler ise aşiret yapısını ve geleneksel harbi güçlerini korudukları için savaş sonunda bölgede kazanan taraf oldu. Yüzlerce terk edilmiş Türk ve Asuri köylerini ele geçirip geniş şekilde bölgede yayılmaya başladılar. 

KAYNAKLAR

1.Akgül, Suat

(1995) Rusya’nın Doğu Anadolu politikası (1918'e kader), (yayınlanmamış

Doktora tezi),

Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara

s. 22 .

2. Bak. Berzui,

Mucteba. (2000) Ozayi Siyasi Kordestan az Sale 1225 ta 1325. Tahran.

3. Kesrevi,

Ahmet. (2000) Tarihe Hicdeh Saleye Azerbaycan, Tahran: Sedaye Muaser

(1379),s. 619.

4. Akgül, s.

18.

5. Liderholm,

Jons (1999). "1915 Doğu Anadolu ve Azerbaycan'da 1. Dünya savaşı

sırasındaAsuriler ve Suryaniler (1914-1918). Araştırma. İsveç

http://www.geocitie s.com

6 Mensuri,

Firuz. (2000). Mutaleati der bareye tarih,zeban ve ferhenge Azerbaycan.

Tahran:

7. Aynı eser,

s. 476.

8. Aynı eser,

s. 512.

9. Akgül, s.

102.

10. Yonca,

Anzerlioğlü, (2000) Nesturiler. Ankara: Tamğa yayıncılık, s. 56.

11. Akgül, s.

101.

12. Aynı yerde.

13.

Anzerlioğlü, s. 68.

14. Ahmedi,

Nesr (1998). Cudayihahi der kordestane İran, İrak ve Torkiye, Nanter, Franse: Kanune

cevanane İrani, s. 21

15. Kesrevi, s.

539.

16. Liderholm Muesseseye mutaleate tarihe

muaser İran. Bonyade Mustezefan ve Canbazan, s. 488.

17. Güney

Azerbaycan’da Türkiye’den gelen Asurilere Cilo denilir. Cilo Asurilerin bir

kabilesinin

adıdır .Batı kaynakları 1914te Asurilerin sayısını 150 bin olarak belirtiyor.

18. Akgül, s.

138.

19. Kesrevi, s.

546.

20. Liderholm,

J.

21. Aynı eser

22.

Nahidi-Azer, Abdul-Hüseyin, (2000) Conbeşe Azadistan, Şeyh Muhemmet Hiyabani,

Tebriz: Naşre

kalem, (1379): s. 167.

23. Nikitin,

Musyub (1947) Hateret ve sefername.çev. Alimuhammet Ferveşi, Tahran: Kanune Marefet,

(1326): s. 240.

24.

Nahidi-Azer, s. 167.

25. Nikitin, s.

241.

26. Dnstroril,

Genral major (1979) İmperiyalizme İngilis der İran ve Kafkaz (1917-1918), çev, Hoseyn

Ansari. Tahran: Menuçehri, (2537): s. 259.

27. Nikitin, s.

255.

 

Dr: TALAS AVŞAR

Urmiye Türk Ulusu Ağızlarında işlədilən Yerlı Türkcə Sözlər

Yerlı Sözcükləri hər bir bölgə, Ulus və El arasında Görmək olur. bu sözcüklərın çoxu heç bir yerdə qeydə alınmadan unudulub və yaddan çıxma Təhlükəsilə qarşı-qarşıyadılar. ir sınırlarında bulunan Türk milləti öz Ana Dilində Oxuyub Yazmağa Yasaq olduğu üçün Türkcəmizi və bu Yerlı sözcükləri Qoruması üçün hər bir Türkün boynunda ağır bir Yük var o da bu ki bu sözcükləri bir araya yığıb və bir yerə qeyd almaqdır. mən bu balaca çalışmada Urmu da olan Türk Ulusu Ağızlarında işlədılən yerlı sözcüklərın bir neçəsını bir araya toplamışam yaxın gələcəkdə bu işin adı olacaqdır ...

Abara = Arx   - آبارا – آرخ
Öyəş = bir illik Qozu – اویه ش – بیر ایل لیک قوزو
PışPışa = bidmişk – پیش پیشا – بید مشک
Tosu = Şişə - Cam – Bardaq – توسو
Çatlanqoş = bir Tür Tikan – چاتلانقوش
Qədələ = köpənin kiçiki -  قه ده له
Malyayan = Malotaran – مال اوتاران
Həlit = Yeməli Ot Ələf – یئمه لی اوت عه له ف
Həyə = Evet – بلی
Yerbir = Bir ilik Çəpiş – یئر بیر
Yəvərə = inəyin bir iliyi – یه وه ره
Cicik = Gicik – Həsəd – Paxıllıq – جیجیک
Xəpə = bir Tür Böyük Şənə - خه په
Xəfənək = Asm Xəstəliyi – خه په نه ک
Xəşəllənmək = ratalığa çıxmaq – dinlənmək – خه شه ل له نمه ک
Xıp Düşmək = Yurgunluq – خیپ دوشمه ک
Diz Qiraxçi = Ağlı Az olan insan – Qorxan – دیز قیراخچی
QarniZığlı = Paxıllıq – Həsəd –قارنی زیغ لی
QarınQulu = çox Yeyən – قارین قولو
Larçıldatmaq = Saqqızı Çeynəmək – لاریچیلداتماک
Lülük = Aftafanin Löləsi – Qısa olan Paltar – لولوک
Hepov – Həpənd = Qılıftı Adam – Dəgərsiz adam - هپوو – هه په ند
Hüddülüm = Dəgərsiz adam – هوددولوم
Hırıldatma = Pis Gülmək(özəliklə Xanimlar üçün işlənilir) – هیریلداتما
Vərəzən = Üzüm sərılən Yer – وه ره زه ن
XışDənov = Əlləri bir-birinə Sürtəndə verdiği səslər – خیشده نوو
Yaymaq = Otarmaq – یایماق
Yırtıcı = çox Qızan adam – ییرتیجی
Kələcoş = bir Tür Yemək adı – که له جوش
Zingilə = Salxımdan kiçik neçə gilə dən ibarət olan üzüm birligi – Bala Salxım – زینگیله
Qınqımaq = köpmək – قینقی ماق
Pəndam = Bağ suvaranda Arxın bəndinin dalında suyun şişməsi – په ندام
ƏnəŞüş = Adı durumda olamayan adam – انه شوش
Pezəvər = Zahirdən dalı olan insan – په زه وه ر
Alçaq = Əskik insan – bir Tür Söyüş – آلچاق
Qırna = kənar – قیرنا
Qapalağ götürmək =  bir kimsəyə qızmaq – savaşmaq – قاپالاغ گوتورمه ک
Nənni = Beşik – نه ننی
Tıncıxmaq = bir Yemək Qoxsu verəndə - تینجیخماق
Nasırqa = beşik gibi(uşaq üçün) – ناسیرقا –فارسجا رورو اک
El Çırağı = Fənər – اه ل چیراغی
 Taykəş = tay dəğışık – تای که ش
Çolus = Balaca Xalça – چولوس
Dırmıq = dırmıqlamaq – Engliscə rake – دیرمیق – فارسجا شن کش
 QərənQuluq  = Qaranlıq – قه ره نقولوق
Bizərçın = Alaq üçün işlənilən alət – بیزه رچین
Şötdə = Çuğundur Çıxartmaq üçün işlənilən Alət – شوتده
Oraqça = Oraq – Dəryaz - اورقچا
Tırpan = Ot Biçmək üçün işlədilən alət
Əl arabasi = balca Araba
Şənə = əkinçilikdə işlədilən Alət
KərdiVar = əkinçilikdə işlədilən alət
Bilev = Tırpan itildən – بیل ائو
QoVara = قووارا
Nacax = Balta – ناجاخ
Çapacaq = Ət kəsmək üçün işlənilir – چاپاجاق
Toxa = Alaq üçün işlənilir – توخا
Qanqırdan = bir Tür yaşıl ot – قان قیردان
Toyuq Götü = bir Tür yaşıl ot
Qarqa Sabini = bir Tür yaşıl Ot
Dəvə Dabani = bir Tür ot
Qəzyağı = bir Tür yeməli ot
Gəndələ = bir Tür yeməli Ot
Kəbər = bir Tür dağ otu
Bubbu = bir Tür Qoş – بوببو
Ağacdələn = آغاج ده له ن
Çubuğ ziri= Külqabı – چوبوغ زیری
Dəvri = Buşqab – ده وری
Çanaq = kasa – چاناق
Zopa = Qalın  Ağac – زوپا
SarıYağ = Heyvani Yağ – ساری یاغ

Qaynaqlar:
Sözcüklərin bir Qısmı El Dili Dərgisindən alınıbdır
Özəl araşdırmalarım: Umud Urmulu

Urmu Gölündə ekoloji fəlakət

Bir neçə ildir ki, İranın şimal-şərqində, Güney Azərbaycan ərazisində yerləşən Urmu gölu qurumaq təhlükəsi yaşayır. Artıq gölün suyunun 1/3 hissəsi quruyaraq minlərlə hektar ərazi duzlağa çevrilib.
Dünyanın ikinci böyük duzlu gölü və İranın ən böyük daxili su hövzəsi olan Urmu gölünün quruması İran, Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyə və İraqın eko-sisteminə mənfi təsir göstərə bilər. Gölün ərazisinin duzlağa cevrilməsi və onun tədricən genişlənməsi regionda bir təbii fəlakətin başlanğıcıdır. Oyrənci.com saytının noyabrın 6-da yaydığı materialda bildirilir ki, bu siyasət “Ararat çöllərinin” yenidən bərpa olunması məqsədi ilə aparılır. Qeyd edək ki, noyabrın 4-də İran parlamentində də bu məsələ yenidən qaldırılıb. Parlamentin üzvü Seyid Salman Zakiri ölkə rəhbərliyinə müraciət edərək ekoloji fəlakətin həddinin yüksək olmasından danışıb. Zakiri, mövzu ilə bağlı 203 millət vəkilinin imzası ilə əlaqədar orqanlara müraciət ünvanlandığını da xatırladıb.
Xatırladaq ki, Urmu gölündə 102 ada mövcuddur. Onlar YUNESKO tərəfindən dünyanın təbii sərvətləri kimi qeydə alınıb. İndi bu adaların bir çoxu quruluğa yapışıb. Bu adalarda bir çox nadir və nəsli tükənməkdə olan heyvanlar yaşayır. Gölün quruması bu heyvanlarında nəslinin tükənməsinə səbəb ola bilər.
Son 13 ildə gölün suyunun səviyyəsi 6 metr azalıb və gölün ərazisinin 250 min hektarlıq hissəsi quraqlığa çevrilib. Mövcud proses davam etsə regiondakı normal hava şəraiti dəyişərək isti və duzlu küləklərlə müşayiət olan hava şərayitinə çevriləcək. Bu isə region üçün ciddi fəlakət mənasına gəlir.
Urmu gölünün qurumasına gətirən səbəblərdən ən əsası bu gölə tökülən çayların sularının qarşısında tikilən bəndlər və çay suların 90 faizinin gölə tökülməməsidir. İR dövlətinin səhv siyasətləri nəticəsində regionda olan bütün çayların üzərində bəndlər tikilib. Bu isə çay suların gölə tökülməsinə mane olur. Digər tərəfdən son illərin quraqlıq keçməsidə bunun səbəblərindən biri kimi qeyd edilir. Amma bunu siyasi səbəblərindən biri də o ola bilər ki, regionda yaşayan Azərbaycan xalqı əlverişli torpaqlar hesabına öz maddi və iqtisadi durumunu yaxşılaşdırıb və indiyə qədər iqtisadi baxımdan mərkəzdən tam asılı olmayıb. Bu bölgənin ekosistemi dəyişdiyi təqdirdə əhali iqtisai baxımdan tam mərkəzdən asılı vəziyyətə düşə bilər. Bu isə assimilasiya siyasətini tezləşdirə bilər.
Qaynaq

Güney Azərbaycanın Erməni sorunu

Güney Azərbaycanın Erməni sorunu

Mehran Baharlı

Qarabağ sorunu çözümü haqqında – kültürəl özərklikdən federal yapıya, hətta bağımsız olmasına dək- fərqli düşüncələr önə sürüləbilər. Ancaq bu sorun, Güney Azərbaycan- İranda yaşayan Türk xalqının milli sorunu deyildir demək, olayı təməldən yanlış anlamaq deməkdir. Sayın Ziya Sərdr ül-Əşrafi Günaztv ilə yapdığı bir söyləşisində bu yanılqıya düşmüş və Qarabağ sorununun Güney Azərbaycan və İranda yaşayan Türk xalqının milli sorunu olmadığını iddia etmişdir.

Qarabağ sorunu Güney Azərbaycanın da milli sorunudur.  Qarabağ sorunu, bizim bölünmüş bir millət olduğumuzu göz önündə tutaraq- kimlik və əxlaqi açılardan bizim də milli sorunumuz sayılır. Buna ək olaraqş bu sorunun siyasi açıdan da bizim milli məsələmiz halına gətirilməsi və Güney Azərbaycan – İranda cərəyan edən Türk milli hərəkətinə əklənməsi, olduqca doğru, yararlı və gərəkli bir siyasi taktikdir. Başda buna görə ki biz milli məsələmizi bölgəsəl və uluslararası bir sorun halına çevirməliyik. Bizim milli məsələmizin bölgəsəl və uluslarasılaşmadan çözümə qavuşması olanaqsızdır. Qarabağ sorununu Güneyin milli hərəkətinə qoşmaq Güneyin sorununu Qafqazlara və Qafqazların sorununu Ortadoğuya daşıyar, bunları bir birinin uzantısı halına gətirər. Mən eyni kimlik, əxlaqi və siyasi nədənlərdən dolayı İranın Güney və Quzey doğusu Türkləri ilə İraq- Suriyə Türkman ucqarobalarımızın (diyasporalarımızın) sorunlarını da öz hərəkətimizə əndekslənməsindən yanayam, hətta bunu gərəkli görürəm.

Qarabağ sorununun Güneydə gedən milli demokratik hərəkətə daxil edilməsi və İran İslam Cumhuriyətinin Qarabağda işqalçı və soyqırım yapmış Ermənistana verdiyi dəstəklərin ifşa edilməsi, dini inanc və duyquları güclü olan Türklərin İran İslam Cumhuriyətindən qopmasına və bu kəsimdə milli bilincin gəlişməsinə də kömək edər. Bu üzdən də Qarabağ sorununa bütün Güney Azərbaycan-İran Türklərinin siyasi toplantılarında – istər yurd içində, istər yurd dışında- toxunulması gərəklidir.

Erməni sorunu. Bizim Türk xalqı və Güney Azərbaycan olaraq əslində Qarabağın da parçası olduğu, daha böyük bir sorunumuz vardır. O da Erməni sorunudur. Erməni sorunu Quzey Azərbaycanda Qarabağ sorunu, Güneydə Cilovluq-Qaçaqlar olayları və Türkiyənin doğusunda Azərbaycan bölgələrində yirminci yüz ilin başındakı soyqırım olaraq bəlirginləşsə də, bunlar hamısı eyni sorunun parçalarıdır. Bu sorun isə bizim milli sorunumuzdur. Doğrudur, Erməni sorunu şu anda Güney Azərbaycan üçün, və özəlliklə Fars və Kürd sorunları ilə tutuşdurulduğunda, bizə öncəlik daşımayabilir. Ancaq bu gərçək, bizim bilə bir milli sorunumuz yoxdur anlamına gəlməz.

1-Erməni siyasi və aydınları yirminci yüz ilin başlarında İranın federal sistemə geçişini əngəlləmək, Türk Qacar devlətini yıxmaq və Farsları iqtidara daşımaqda son dərəcə bəlirləyici və etgili rol oynamışlarıdır. Onlar bugün də İranın federal sistemə geçişi və Türk xalqının iqtidardan pay almasına ciddi şəkildə qarşı qoyurlar. Bu açıdan İranın federallaşmasını istəyən hər kəs, Erməni siyasətlərini və Erməni əngəlini öz qarşısında bulacaqdır. Bu əngəl er gec aşılmalıdır.

2-Erməni aydınları, siyasiləri və bilim adamları, Fars milliyətçiliyi və özəlliklə Paniranismin, Fars koloniyalismi və Ariya ırqçılğının oluşumunda önəmli rol oynamışlardır. Bugün də hər bir Paniranist və aşırı Fars milliyətçi oluşumda, istər siyasi təkilat, istər akademik mərkəz və istər mediyada, güclü Erməni varlıq və etgisini görmək olasıdır. Bu açıdan aşırı Fars milliyətçiliyi və Paniranismə, Fars koloniyalism və Ariya ırqçılığına qarşı olan hər kəs, Erməni siyasətləri və Erməni əngəlini öz qarşısında bulacaqdır. Bu əngəl er gec aşılmalıdır.

3-Erməni eliti, siyasiləri və aydınları, Pəhləvi dönəmində bu devlətlə yaxın ilişgilərdə bulunub və İranı Lübnandan sonra ASALAnın ikinci sığınacağına çevirməni başarabilmişlərdir. Onlar bugün də terora bulaşmış Fars kökdən dinçi hakimiyyətinin ən qızqın dəstəkçiləri arasında yer almaqdadırlar. Bu açıdan terorizmə qarşı olan hər kəs, Erməni siyasətləri və Erməni əngəlini öz qarşısında bulacaqdır. Bu əngəl er gec aşılmalıdır.

4-Bugün İranda Ermənilər aktiv biçimdə İran devlətinin anti Türk siyasətlərini dəstəkləyir və hətta körükləyirlər. Bu açıdan İran İslam Cumhuriyətinin koloniyal və ırqçı siyasətlərinə qarşı olan hər kəs, Erməni siyasətləri və Erməni əngəlini öz qarşısında bulacaqdır. Bu əngəl er gec aşılmalıdır.

5-Ermənilər eyni şeyi Kürd yayılmaçılığı üçün də görməkdədirlər. Onlar özəlliklə Batı Azərbaycan ostanının Kürdüstan və Urmunun bir Kürd şəhəri olduğunu dünya çapında təbliğ edirlər. Bu açıdan Türk və Azərbaycan topraqlarını Kürd yayılmaçılığından qorumaq istəyən hər kəs, Erməni siyasətləri və Erməni əngəlini öz qarşısında bulacaqdır. Bu əngəl er gec aşılmalıdır.

6-Ermənistan devləti və bu devlətin ordusuna bağlı Andranik kimi Etməni görəvlilər və Qaçaqlar adlı Erməni yaraqlı dəstələri, yirminci yüz ilin başlarında Güney Azərbaycanın Urmu və bir sıra başqa şəhərlərində Asoru Cilovlarla birlikdə on minlərcə silahsız Türk insanını, qadın, uşaq və yaşlı demedən topluca qırmışlardır. Ermənistan devləti və İranda var olan Erməni təşkilatlar, bugünə dək bu tarixi sorumluluqlarına etiraf etməmiş və Türk xalqından da özür diləməmişdir. Ermənilərdən bu etiraf və bu özür gəlmədikcə, Güney Azərbaycan və İranda yaşayan Türk xalqının Erməni xalqı və Ermənistan devləti ilə normal və sorunsuz ilişgi qurabilməsi olanaqsızdır. Bu etiraf və özürün yoxluğu, bizim Erməni sorunumuzun önəmli bir parçasıdır.

Ermənilər bölgədəki İslam kökdən dinçiliyini körükləyirlər. Ermənilər gənəl bir istirateji doğrultusunda, çevrələrindəki ölkələrin, Qafqazın müsəlman bölgələri, İran, Türkiyə və Azərbaycanın dinçi qurublarca yönətilməsini istəyirlər.

Ermənilərə görə qonşu Müsəlman ölkələrdə İslami dinçi hakimiyətlər, milli çıxarlar yerinə daha çox ümmət anlayışı ilə hərəkət edəcəklərindən dolayı, buralarda oluşan və Erməniləri təhdid edəbilən Türk milliyyətçi axımları etgisizləşdirəcəklər.

Dinçi hakimiyətlərinin Ermənilərə olan ikinci xeyri, batı dünyası və Rusyaya Ermənistanı dinçi İslam devlətləri arasında quşadılmış göstərmə imkanı yaratmalarıdır. Beləcə sözdə məsum Xırıstiyan Ermənilər, vəhşi şəriətçi Müsəlmanlara qarşı batı-Rusya və Xırıstiyan dünyasının sonsuz səmpatisini qazanmış olacaqlar. Başqa bir deyiışlə Erməni siyasətləri bölgədə var olan və ya qurulmaq istənən bütün laik sistemləri təhdid etməkdədir. Bu açıdan Ortadoğuda və özəllilkə İranda laik bir system qurulmasını istəyən hər kəs, Erməni siyasətləri və Erməni əngəlini öz qarşısında bulacaqdır. Bu əngəl er gec aşılmalıdır.

Yuxarıda saydıqlarım Erməni sorununu, Güney Azərbaycan və Türk milli demokratik hərəkətinin də sorunu halına gətirən başlıca nədənlərdir.

Urmiye Gölü Yok Oluyor

Dünyanın üçüncü büyük tuz gölü Urmiye, kuruma tehlikesiyle karşı karşıya. İran‘ın kuzeybatısında bulunan 5 bin 200 kilometre karelik çapa sahip Urmiye Gölü, Unecsco’nun hazırladığı rapora göre 3 sene içerisinde sadece büyük bir tuz tortusundan ibaret olacak. Batı Azerbaycan’da yayınlanan bir başka araştırmaya göre ise, en yüksek derinliği 2 metre civarında olan göl, %60 oranında su kaybetti.
Göl her yıl belli dönemlerde birçok pelikan ve filamingonun beslenme durağı olarak biliniyor.
bu konuila ilgili videonu aşağıdaki linkden izleye bilersiniz: Urmiye Gölü Yok Oluyor 
Kaynak

Urmulu Yəzdan Qavalçı ilə Danışıq

Yəzdan Qavalçı bəlkə bir ad ola bilər ki Urmu Türk Ulusu Adini və Səsini Urmunun Geçiklərinə Eşitməmiş ola. Azərbaycan Türkcə Mahnıları və Yəzdan Qavalçının Səsi illərdir ki Urmunun ÇayEvlərində(Qəhvəxana), Gəzim yerləri, Məktəblərin qabağında, Yörələrdə Urmu Ulusuna və Gəncə və Qadınlara tanış bir səsdir. Yəzdan Qavalçı illlər olur ki Azərbaycan Türkcə Mahnıları və Urmu Folklorunda oxunan mahnıları geçiklərdə oxuyub və bu yolnan özünə bir Çörək Yolu tapır. Yəzdan Qavalçı Azərbaycan Türkcə Mahnılarıla və Utancaq Görüşüilə, işıqsız Gözlərilə Urmu Şəhərində bir Sevindirici Adama Çevrilib. O zamanlar ki Azərbaycan Türkcə oxumaq bir suçımış Yəzdan Qavalçı o incə Əllərilə Qaval çalıb və Mahnı oxuyub, Urmu Ulusunu Əyləndirirdi. Neçə vaxt bundan öncə Yəzdan Qavalçıilə bir Dərgi danışıb və o danışıqı mən internetdə Görüb və sizlər üçün Azərbaycan Türkcəsinə(Latın) Çevirdim:
Sorğu: Yazdan əmi Urmu Ulusu səni Yəzdan Qavalçı tanır, bu Sənin doğru Adindir və haralisan?
yanıt: Mən Yəzdan NikBəxt, Atamin Adi Hüseyn və Özümdə Urmuluyam, Kökümdə Urmuludilar.
Sorğu: Urmunun hansı Yörəsində Anadan olub və Böyüyübsən, və indi harda yaşayirsan?
yanıt: Urmunun Mehdi Əlqədəm Yörəsində Anadan olub və Böyümüşəm və indi Abazər Uraminda yaşayiram.
Sorğu: Neçə yaşın var və Nə qədər Dərs oxuyubsan?
Yanıt: altmış yaşım var və buna Görə ki Atam Kasıbıdı mən dərs oxuya bilmədim.
Sorğu: Neçə Uşaqin var?
Yanıt: bir Oğlum var
Sorğu: oğlun Gərgin olmur ki Uramlarda Urmu ulusuna Mahnı oxuyursan?
Yanıt:  heç vaxt, o ailə qurub və bilir ki mənim işim Uramlarda Mahnı oxumaqdir.
Sorğu: Yəzdan neçə il olur ki ÇayEvlərində və Uramlarda Urmu Ulusuna mahnı oxuyursan?
Yanıt: 40 il olur ki Çayevlərində və Uramlar və Gəzinti yerlərində Urmu ulusuna mahnı oxuyuram.
Sorğu: Yəzdan yalnız bu yoldan keçinirsən?
Yanıt:  Hə, Mənim uşaqlıqdan Gözlərimdə Sorun varidi və çətin işləri Görə bilmirdim, uşaqlıqdan Azərbaycan Türkcə mahnı oxumağı sevirdim və indiyə qədər bu yoldan keçinmişəm. Birinci dəfə Salam Dəşti(Urmu-nun Əski Mahnı sənətçisi) mənə öyrətdi ki necə oxuyam və məni özü ilə Şənliklərə apardı.
Sorğu: Yalnız Azərbaycan Türkcə mahnıların oxuyursan?
Yanıt: qabaqca bəzən Farsca da oxuyardım ancaq Azərbaycan Türkcə mahnıların çox sevirdim ki oxuyam, mən Farsca mahnıları sevmirəm mən Azərbaycan Türkcə mahnılarının Aşiqiyam.
Sorğu: Azərbaycan Türkcə mahnıların haradan öyrənirsən?
Yanıt: mənim çox Əski navarlarım var, Əski mahnı Ustalarından çoxlu CD lərim var.
Sorğu: Yəzdan Azərbaycan Türkcə Ustadlarından hansını tanıyırsan və hansını çox Sevirsən?
Yanıt: Mən Azərbaycan Türkcə mahnıların çox dinləyərəm, hacı Baba, Teymur Mustafayeva, Rəşid Behbudov, Zeynəb Xanlarova və ... ancaq allah rəhmət eyləsin Hacı Babanı çox sevirdim.                    
Sorğu: mahnılar ki oxuyursan CD lərdən öyrənirsən?
Yanıt: bəzən də olur ki özüm bir mahnılar yaraldam.
Sorğu: Gərgin olmursan ki Urmalrda oxuyub və Urmu ulusu sənə pul verir?
Yanıt: nədən gərgin olam? Bu mənim işimdir sonra da mən Görürəm ki Urmu Ulusu mənim mahnı oxumağımdan Əylənib və sevinirlər, bu iş məni də sevindirir.
Sorğu: Yəzdan əyər səndən soruşam ki mən sənən nə yardım edə bilərəm nə deyərsən?      
Yanıt: heç zad, yalnız mənim Şəklimi Dərgidə yaysanız mənədə o dərgini Göndərin.  
Geçik = Küçə
Yanıt= Cavab
Yörə = Bölgə
Uram = xiyavan
Qaynaq: Urmunun Bizim Gələcək Dərgisi və Çeviri Umud Urmulu